(Marja Vuijsje en Hedy d’Ancona)

We mogen erg blij zijn met de biografie die Marja Vuijsje heeft geschreven over Joke Smit, die helaas al op haar 47ste stierf, boos en veel te vroeg. Ik ben nog maar halverwege, maar het is een prachtig boek, het leest als een trein, en Vuijsje heeft een prachtige balans gevonden tussen aandacht voor haar werk en voor haar privéleven, en tussen de eer die haar toekomt, als de eerste in Nederland die een emancipatoire steen in de vijver gooide met haar beroemde artikel ‘Het onbehagen bij de vrouw’, maar zonder overdreven adoratie – alsof er zonder Joke Smit nooit een vrouwenbeweging in Nederland zou zijn ontstaan – daar kom ik nog op.

Want dat geloof ik niet, de vrouwenbeweging had meerdere bronnen, kopstukken, stromingen. Maar ze was de eerste, in 1967, ze schreef helder, ze bleef tot het laatst actief en had nog over haar graf heen verder willen gaan. En nog steeds, zeker op de bijeenkomst bij uitgeverij Atlas, toen het eerste exemplaar aan Hedy D’Ancona werd overhandigd, konden we het gemis voelen. Ze had er bij moeten zijn. Ik had zo graag met haar willen bakkeleien, over nu, over onze verschillende visies en uitgangspunten. Ik had wel willen meemaken of we dichter naar elkaar toegegroeid zouden zijn – zoals ik dat ervaar met Hedy, die ik nu weer zo vaak tegenkom bij bijeenkomsten over racisme, of over Israel en Palestina.

Het lijkt me een hele grote klus om zo’n boek te schrijven, over iemand die door zoveel mensen werd gekend, te beslissen wanneer je genoeg weet, te beslissen wat je als overbodig weglaat, iemand te plaatsen in een complexe contekst, maar ik denk dat Marja dat heel erg goed heeft gedaan. Want we hadden het er nog over, bij een glas wijn, met de vrouwen van het IIAV die een poging doen om ‘de Tweede Golf’ (die in werkelijkheid ongeveer de zevende was) in kaart te brengen. MVM, Dolle Mina, dat waren nog organisaties, maar je had ook de veel anarchistischer praatgroepenbeweging, je had ‘femsoc’ of ‘socfem’, je had de invloed van de vrouwenbeweging in de politieke partijen, je had de vrouwenhulpverlening, je had de opkomst van wat toen nog de ‘zwarte vrouwen beweging’ heette, en een eindeloze reeks eigen organisaties en initiatieven, boekwinkels, uitgeverijen, kerkelijke vrouwengroepen, emanciperende hoeren. Je had controverses tussen lesbische en heterofeministes, en tussen de ‘spiri’s’ en de ‘poli’s’ in de vrouwenhulpverlening, tussen het ‘gelijke rechten’ feminisme, en het feminisme dat liever de eigen aard van vrouwen benadrukte en de ‘vrouwelijkheid’ wilde herwaarderen. Je had de vrouwengroepen van vroeger die opnieuw een opleving doormaakten, zoals de Plattelandsvrouwen. Je had vrouwen in vakbonden, tweede kans onderwijs, de VIDO groepen, de VOS cursussen, je had nieuwe opleidingen voor welzijnswerksters als op het IVABO, waar ik twintig jaar les aan gaf, en vrouwenstudies aan de universiteiten. En mannengroepen. En wat nog meer.

Het was er dus ook vol, ten huize van de uitgeverij, met vrouwen, en mannen, van MVM, Dolle Mina, de Bonte Was, de praatgroepen, de kinderen en gelieven van Smit, haar eerste en haar laatste man, de activisten van destijds die liever in het alternatieve circuit bleven dan zich ‘in te laten kapselen’ door het ‘patriarchale establishment’, en zij die vonden dat je de macht niet aan mannen over moest laten en juist wel een voet tussen de deur te krijgen in de sociaal-democratie – zoals Joke Smit.

Zoals gezegd, we verschilden over veel van mening, of dat misschien niet eens, want ik kan nog steeds achter vrijwel alle zaken staan die zij aanhangig heeft gemaakt, maar ik koos een andere weg, en andere thema’s. We kwamen elkaar dus ook zelden tegen. In het boek – want zo ijdel en nieuwsgierig ben ik wel dat ik dat meteen wilde weten – kom ik drie keer voor. En een keer niet, waar dat wel had gekund. Vier aanleidingen voor een verhaal, een terugblik, en ik ben van plan daar nog op terug te komen, als ik het boek uit heb. Maar daarop vooruitlopend één punt: Joke Smit ging er altijd vanuit dat vrouwen een eenheid moesten vormen. Ik ging er van uit dat vrouwen niet één groep waren, maar dat onze verschillen er toe deden. Verschillen in achtergrond, in belangen, in politiek standpunt. Er waren meer scheidslijnen, en die zijn er nog steeds, dan die tussen de seksen, die er toe doen. Klasse. Kleur. Maar Joke bleef denken dat het moest kunnen, en letterlijk tot over haar graf wilde ze al die vrouwen bij elkaar krijgen. Ik kreeg een brief, vlak voor ze er een punt achter zette, of ik een van de vrouwen wilde zijn die haar kist zouden dragen. Dwingeland, dacht ik nog even, zo gaat dat niet. Maar deed het wel, uit eerbied en omdat ik het echt oprecht heel erg jammer vond dat ze uit ons bestaan zou vertrekken en niet meer mee kon doen. Alle andere vrouwen die werden gevraagd zeiden ja, Joke wilde dat absoluut nog weten voor ze dood was, op één na, Anneke van Balen, van de Bonte Was, kortstondig minnares van Joke, en nu zelf overleden. Die eenheid die Joke Smit wilde is er dus nooit gekomen. Alhoewel, een klein beetje toch. Want op de bijeenkomst naar aanleiding van haar biografie blijken veel van de oude tegenstellingen veranderd te zijn in een besef dat we toch vooral samen de vrouwenbeweging vormden.

Ik praat weer met een vrouw die ik na een conflict bij feministische uitgeverij Sara jarenlang uit de weg ben gegaan – moeten we het maar niet eens bijleggen, zei zij. Goed idee. Gaan we binnenkort doen.
Weet je wel hoeveel last ik als oude lesbienne gehad heb van jullie oordelen over ons, en jullie arrogante ideeën dat jullie als ‘nieuw lesbisch’ zoveel feministischer waren dan wij, vroeg een andere vrouw. Dat zou wel eens waar kunnen zijn, zeg ik, en als dat zo was dan is het misschien nog tijd voor excuses. Gaan we het er een keer over hebben? Doen we.

Het leek wel of de geest van Joke Smit alsnog over ons vaardig werd.

En met excuses voor de slechte kwaliteit van de foto’s, zoals gezegd, ik had ruzie met mijn camera. Ook die is bijgelegd.

Wordt vervolgd – hier