Misverstanden over racisme

‘Het laatste wat een vis zal merken is dat hij in water zwemt.’

Ik was al onderdeel van de antiracistische bewegingen voor de vrouwenbeweging in Nederland begon. Ik heb racisme meegemaakt in vele gradaties en weer weg zien ebben. Ik heb ook gezien hoe makkelijk het is om het doelwit van de ene groep op de andere over te hevelen. Van joden naar zwarten naar moslims. Waarmee duidelijk wordt dat racisme voorziet in een behoefte van mensen en pas in de tweede plaats iets heeft te maken met de groep die er het doelwit van is. Het kenmerkende daarbij is in de eerste plaats dat het eigen racisme nooit wordt waargenomen, want een kenmerk van racisme is nu juist de projectie van allerlei eigenschappen op ‘de Ander’. In het racistisch denken is het altijd de ander die de oorzaak is van botsingen en conflicten, het is altijd de ander die zich niet aanpast. Het is het andere op zich dat als bedreigend wordt ervaren, en dus moet veranderen.

Racisme kan ontkend worden door bij hoog en laag vol te houden dat het niet de bedoeling is om te discrimineren, en vooroordelen te ontkennen. Zo zullen veel mensen hun verhaal beginnen met de mededeling: ‘ik ben geen racist hoor, maar…’ en dan komen de vooroordelen.

Vooroordelen zijn negatieve oordelen over een groep als geheel. Wat het vooroordeel bevestigd wordt waargenomen, wat het vooroordeel tegenspreekt niet.
Het lastige met vooroordelen is dat er vaak sprake is van een kern van waarheid. Vooroordelen zijn juist zo lastig te bestrijden omdat er altijd wel ‘feiten’ aangetoond kunnen worden die het vooroordeel bevestigen. Racisme wordt het wanneer dat feit wordt uitvergroot en geprojecteerd wordt op een gehele groep. Wanneer er moslims zijn die zich uiten tegen homo’s wordt dat als een eigenschap gezien van alle moslims. Wanneer een groep moslimjongeren een antisemitische leus uit wordt jodenhaat gezien als een inherente eigenschap van de gehele islam. Alle moslims worden daarbij gezien als mensen die het liefste homo’s van het dak af willen gooien, ook al is dat nog geen enkele keer gebeurd. Aangenomen wordt dat dat is wat ze zouden willen, en wat ze ook zouden gaan doen wanneer ze de macht zouden krijgen. Het is duidelijk dat degenen die beschuldigd worden daar weinig verweer tegen hebben, want hoe kun je aantonen wat je niet zou willen doen?

Een voorbeeld: in het antisemitische tijdperk van voor de Tweede Wereldoorlog (toen antisemitische sentimenten nog redelijk ‘onschuldig’ leken en daarom openlijker konden worden geuit) werd vaak gezegd dat joden altijd op geld uit zijn. Nu zijn erg veel mensen op geld uit, ook niet-joden, toch werd het als een specifieke joodse eigenschap gezien, die nog in veel oude zegswijzen terugkomt, zoals ‘dat is een jodenstreek’. Joden zijn sluw, joden zullen je altijd een poot uitdraaien als ze de kans krijgen.
Dit is de historische context (wie op dit punt aangekomen wil gaan zeggen dat ik me beschuldig aan grote stappen snel thuis krijgt gelijk. Ik sla alle historische complicaties over om een aantal grote lijnen te illustreren): in de loop van de Europese geschiedenis werden joden vaak uitgesloten van landbezit. Joden werden ingezet als bankiers en geldleners in periodes dat het christenen niet was toegestaan om met geld te handelen en rente te innen. Joden wisten bovendien dat ze vaak moesten vluchten. Dus probeerden ze bezit te verzamelen dat kon worden meegenomen: goud en diamanten, en niet in de eerste plaats land en huizen. Joden werden vaak door de heersende klasse ingezet als belastinginners tussen henzelf en de onderdanen in de onderlaag van de maatschappij. Kwam de onderlaag in opstand, dan werd de agressie vaak afgereageerd op degenen die het dichtstbij waren en als handlangers gezien werden van de heersers. Op dat moment konden de joden opgeofferd worden, en zowel bedreigd worden door de pogroms van de zelf onderdrukte bevolking als verdreven worden door de heersende klasse.
Wat je mee kon nemen als je moest vluchten was je opleiding. Binnen het jodendom in de diaspora werd dus veel nadruk gelegd op studeren en een beroep leren. Dat heeft tot het gevolg gehad dat joden in doorsnee sociaal-economisch niet slechter af waren dan de gemiddelde niet-joodse bevolking. Daarom waren ze weer een geschikt doelwit voor concurrentieracisme, voor afgunst vermengd met klasserancune.
Naast een bovenlaag van gestudeerde en soms rijke joden was er ook sprake van een verarmd joods proletariaat. Die hebben het in de laatste immense jodenvervolging slechter kunnen redden dan de rijkere joden die meer gelegenheid hadden om te vluchten. De meer welgestelde joden hebben het vaker overleefd, wat vervolgens weer als verwijt tegen hen kon worden gebruikt.

Kortom: de specifieke vorm die antisemitisme aannam heeft een aantal historische oorzaken die allang zijn vergeten wanneer er over joden wordt gepraat in de trant van: ‘die denken dat ze beter zijn dan wij’ en ‘ze zijn allemaal op geld uit’.

Joden zijn geen geschikt doelwit meer als projectiescherm van ongenoegen en gevoelens van bedreigd worden onder de bevolking, al komt antisemitisme nog steeds voor. Deels zijn de joden als doelwit van racisme niet meer geschikt omdat ze niet voldoende machteloos zijn. Het kenmerk van racisme is juist de omdraaiing: een relatief machteloze groep wordt als bedreigend gezien. Een tweede reden is dat we ten minste in Europa ons bewust zijn geworden waar antisemitisme toe kon leiden: massale vernietiging. Antisemitisme ligt dus gevoelig, en is waar het nog bestaat ondergronds gegaan. Behalve bij de bevolkingsgroepen die geen deel hebben gehad aan de loodzware Europese geschiedenis.

Dus waar kunnen we (openlijk) antisemitisme nog tegenkomen? Bijvoorbeeld bij een minderheid onder de Marokkaanse jongeren. Dit is mijn interpretatie van dat verschijnsel:
1. Deels komen anti joodse sentimenten voort uit de loyaliteit en solidariteit die gevoeld wordt met de Palestijnen. Gezien als mede-Arabieren, die door het westen dat vooral op de hand is van Israël in de steek wordt gelaten. ‘Zo gaat het westen dus met Arabieren/moslims om’. Daarbij wordt ten onrechte geen onderscheid gemaakt tussen Israëli’s en joden. Dit wordt versterkt doordat een deel van de sterk pro-Israëlische joodse bevolking óók geen onderscheid maakt tussen kritiek op Israël en antisemitisme. Hoewel diametraal tegenover elkaar staand bewegen ze zich dus in feite binnen hetzelfde paradigma.
2. Deels is er bij de jongeren de behoefte aan een zondebok voor het ongenoegen dat ze voelen als niet getolereerde en gewantrouwde minderheid binnen de Nederlandse samenleving. De voortdurende anti-moslim geluiden versterken het gevoel als groep gediscrimineerd te worden.
3. En deels hebben de jongeren de ervaring opgedaan dat er niets zo makkelijk is om Nederlanders mee de kast op te jagen als antisemitische leuzen. Een paar leuzen tijdens een demonstratie, een spandoek waarop een relatie wordt gesuggereerd tussen nazi’s en Israël, en ze staan in de krant als een grote bedreiging. Dat geeft een gevoel van macht, al is het negatieve macht, die psychologisch een tegenwicht kan bieden tegen de ervaren machteloosheid.

Met het Europese antisemitisme van voor de Tweede Wereldoorlog heeft dit dus weinig te maken. Het grote gevaar van het westerse antisemitisme was dat het werd overgenomen door een politieke stroming in Duitsland die de macht overnam. Daar is geen sprake van bij de groep Marokkaanse jongeren die zich van antisemitisme bedient, maatschappelijk gezien hebben die geen enkele macht. Het antisemitisme van de machtigen is (gelukkig) niet hetzelfde als het antisemitisme van de machtelozen. Maar dat wordt weer niet waargenomen door degenen die het paradigma aanhangen dat antisemitisme eeuwig en onveranderbaar is, en elk moment weer de kop op kan steken met dezelfde desastreuze gevolgen.

Racisme heeft een functie die door de racist zelf niet zal worden onderkend. Juist de groep mensen die zich om wat voor reden dan ook bedreigd voelt in hun bestaanszekerheid, die zich miskend voelen, over het hoofd gezien, niet op waarde geschat, is de behoefte aan een projectiescherm voor het eigen onbehagen het grootst. ‘Externaliseren’, de ander heeft het altijd gedaan, is een handig emotioneel mechanisme om niet te hoeven voelen: het ligt misschien aan mij dat ik maatschappelijk gezien niet slaag. Het heeft ook een onmiskenbaar psychologisch voordeel: gevoelens van minderwaardigheid kunnen tegen gegaan worden door een gecreeërd superioriteitsgevoel – wij zijn in ieder geval beter dan die achterlijke moslims. Politiek bewuste mensen die te maken hebben met achterstelling zullen eerder ‘links’ worden, en hun achterstelling wijten aan een onrechtvaardig politiek systeem. Maar bij een andere groep binnen de bevolking slaat de wijzer juist uit naar rechts, en worden andere machteloze groepen als zondebok en wortel van het kwaad aangewezen. Eén middel tegen opkomend racisme is dus politieke bewustwording. In plaats van met elkaar slaags te raken over de vraag, wie is er het grootste slachtoffer kunnen dan (in principe) de krachten gebundeld worden en de vraag gesteld, wie maken er hier überhaupt slachtoffers? Het ongenoegen kan dan gekanaliseerd worden en naar boven gericht, in plaats van naar beneden.

Niet elke vorm van racisme is een uiting van de bevolkingsgroepen die zich juist zelf achtergesteld voelen. Maar het kan door de machthebbers, politici bijvoorbeeld, heel erg makkelijk gemanipuleerd en bevestigd worden. Het uitzettingsbeleid van Verdonk, de steeds rechtser wordende geluiden van de anti-moslim vleugel in de VVD die zelfs basale mensenrechten op wil offeren in het bestrijden van ‘moslim-fundamentalisme’ om maar een paar voorbeelden te noemen, maken er dankbaar gebruik van.

Ga door naar deel 9, hier