Een persoonlijk verhaal.

Eens zat ik zelf in paradigma 1, zonder daar bij na te denken. Via een korte periode in paradigma 2 ging ik naar 3 en uiteindelijk naar 4. Dat voelde als ‘de schellen vielen me van de ogen’, en het was niet leuk. Pijnlijk om te erkennen dat ik het al die tijd niet goed had gezien, en pijnlijk omdat het invloed had op vriendschappen die me dierbaar waren. In mijn visie is er geen weg terug. Misschien zijn er voorbeelden van, van mensen die een omgekeerde reis door de paradigma’s maken, maar ik ken ze niet. (Of misschien één, de historicus Benny Morris, een geval op zich). Ik kan uit mijn huidige positie heel goed zien wat mensen in paradigma 1 bezielt. Ik bedoel letterlijk: bezielt. Waarom ze over het beloofde land geen kwaad willen horen. Ik kan dat begrijpen omdat ik er zelf ben geweest. Niet alleen in het letterlijke land, maar in dat paradigma dat op zich haast een land is, met een eigen taal, eigen begrippen, een eigen folklore.

Ik ben nog net in de oorlog geboren. In onderduik, in Utrecht. Mijn ouders, een oom, mijn oma werden gezocht omdat ze deel hadden aan het verzet. De zolder bij mijn oma waar ik werd geboren was een doorgangshuis voor joodse kinderen die in veiligheid werden gebracht. Hoe dat precies zat hoorde ik pas veel later, en meer van de historicus Lou de Jong dan van mijn eigen familie, want thuis werd er niet over gepraat. Ik vertel dit nog steeds met een zekere schroom, omdat het net lijkt of ik me voor laat staan op iets wat ik zelf helemaal niet heb gedaan. Alsof wat ik te zeggen meer waard zou zijn omdat mijn familie in de oorlog ‘goed’ was, alsof wat ik te zeggen heb minder waard zou zijn wanneer die toevalig ‘fout’ waren geweest. Waarom ik het vertel is omdat het iets verklaart waarom ik zolang grote en onkritische sympathie had voor Israël terwijl ik zelf niet joods ben. Ik ben opgegroeid in een omgeving met veel joodse vrienden, aangetrouwde joodse familie, joodse gelieven. Ik heb al heel vroeg meegekregen dat al het leed dat ik om me heen hoorde voorkomen had kunnen worden wanneer de staat Israël er eerder was geweest. Dan had die ene vriend zijn ouders nog gekend, dan had die andere man met zijn vrouw oud kunnen worden.

Ik was me al redelijk vroeg bewust van onrecht in de wereld, en bekeerde me al jong tot links, tot het antiracisme en het feminisme. Maar van Israël bleef je af. Vaag had ik het gevoel dat het daar ook niet helemaal in orde was, maar daar wilde ik me niet mee bezig houden. Dat ene kleine landje voor de joden, het enige toevluchtsoord dat ze hadden als het er weer op aan zou komen, laat dat landje toch met rust. En een beetje onrecht, ach, was er dan ergens ter wereld een staat opgericht waarbij alles heel netjes was gegaan? Waren we zelf dan brandschoon met ons koloniale verleden? En was Amerika niet opgericht ten koste van de Indianen?
Ik zag films, mooie romantische tragische films als Exodus en kon de muziek meezingen: ‘This land is mine, God gave this land to me’, en vroeg me er verder niets bij af. Dapper landje toch?

Wat heeft gemaakt dat ik van paradigma ben veranderd?
In de eerste plaats vrienden die er meer van wisten dan ik, die zich minder verbonden voelden met Israël en kritischer waren. Omdat we het op andere punten wel eens waren, en omdat het vrienden waren begon ik voorzichtig te twijfelen of ik het wel klopte wat ik dacht.
Toen werd ik een keer als ‘femivip’ gevraagd door het Palestina Komitee om het eerste exemplaar in ontvangst te nemen van een bundel met verhalen van Palestijnse vrouwen, ‘Het huis groet de nieuwe morgen’. Eerlijk zeiden ze er bij dat ze mij vroegen omdat Hedy D’Ancona en prinses Irene nee hadden gezegd. Ik zei dat ik het eerst wilde lezen of er geen antisemitische dingen in stonden. Ik vond het ontroerende verhalen.
Op die bijeenkomst kwam ik mijn eerste ‘levende’ Palestijn tegen. Een vrouw nog wel, die al lijfelijk in tegenspraak was met het onbewuste beeld over Palestijnen dat opgeslagen was in mijn hoofd. Een naamloze, gezichtsloze (en dus angstaanjagende) massa mannen, een beeld dat verbleekte zo gauw ik levende individuen leerde kennen die van elkaar verschillen. Gewone mensen. (Dus begrijp ik ook dat het juist de Nederlanders zijn die geen moslims kennen die er het meeste bang voor zijn). Ze heette Leila Shahid, en was de vertegenwoordigster voor de PLO in Nederland. Een vrolijk, rond, charmant en ondogmatisch mens. Met een engelengeduld. Binnen tien minuten had ze door dat ik van niks wist. In plaats van geïrriteerd te raken (wat ik waarschijnlijk had gedaan) besloot ze dat er werk aan de winkel was: ‘Anja, I will give you a crash course on Palestinians’, een spoedcursus Palestijnen. Dat deed ze gelukkig niet door me te bedelven onder politieke slogans, maar door me mee te nemen naar bijeenkomsten, me voor te stellen aan andere Palestijnen en met me uit eten te gaan en dan meer te praten over de liefde dan over de politiek.

Ik begon te lezen, artikelen, boeken. Toen werd het tijd om zelf eens te gaan kijken. Toen Artsen zonder Grenzen vroeg of ik voor hen een verhaal wilde schrijven over een van hun ellendelanden naar keuze zei ik doe mij maar Gaza. Dat was in 1994. Ik was ontzettend geschokt door wat ik met mijn eigen ogen zag, die grote openluchtgevangenis, (het is nu nog veel erger) de armoede maar was ook zwaar onder de indruk van de weerbarstige wil om door te leven van de Gazanen. In plaats van een artikel schreef ik een boek, Dagen in Gaza. Toen kwam de echte studie. En het zelfonderzoek. De vraag: had ik dit kunnen weten? Wilde ik dit wel weten? Voor wie materiaal zoekt is het zo te vinden. Het Palestina Komitee bestond al vele jaren. Er waren veel mensen geweest die veel eerder dan ik tot de conclusie kwamen dat het daar goed mis was. Daar had ik me kennelijk voor afgesloten. En toen de vraag: wanneer is het mis gegaan? Bij de eerste intifada? Of al in 1967 bij de bezetting? Of nog eerder, in 1948? Of zat er al iets mis in het concept van het zionisme? Want dat het daar goed mis was, daar had ik geen twijfel meer over. Wel werd ik onderweg meermalen bevangen door een gevoel: klopt het wel wat ik hier lees? Kan het echt zo erg zijn? Over die studie schreef ik een boek, Het beroofde land, waar ik voor mijn doen lang over deed. Ik werkte er massa’s documentatie voor door. En ondertussen ging ik steeds weer terug, niet alleen naar Gaza, ook naar de Westoever, Jeruzalem, naar de Palestijnen in Israël zelf. Ik liep de conferenties af waar ik niet alleen Palestijnen ontmoette, maar ook de meest betrokken Israeli’s. En om niet alleen te gaan kijken maar ook iets praktisch bij te dragen richtte ik met een paar mensen Stichting Kifaia op, om daar ter plekke een gehandicaptenorganisatie te ondersteunen.

Het heeft me een paar jaar gekost om die reis door de paradigma’s te maken. Sommige joodse vrienden vertrouwden me genoeg om aan te kunnen dat mijn mening over Israël drastisch wijzigde, ook al konden ze me niet altijd volgen. Andere vrienden konden er helemaal niet tegen. Ik herinner me de vriend die mijn foto’s van Gaza woedend van de tafel veegde en zonder na te denken uitbarstte: dat zijn geen Palestijnen, ik zie alleen maar kinderen. (Waar hij op zijn beurt mee liet zien welk beeld hij had over de Palestijnen, een beeld dat ik me nog kon herinneren, van die naamloze, gezichtloze massa Arabieren) Die vriendschap heeft het niet gered. Ik kon er uiteindelijk niet meer tegen om van fanatisme beschuldigd te worden, of de verdenking te horen dat ik me door propaganda in had laten pakken. Daarentegen raakte ik bevriend met de kritische joden hier, die soms met verdriet, met bezorgdheid en soms met woede naar Israël keken: dat doen jullie niet in mijn naam. En ik had contacten met het beste deel van Israël, de mensen van het echte vredeskamp. Hun verhalen heb ik gebundeld in De spiegel liegt niet.

Als ik zie hoeveel tijd en moeite het mij gekost heeft en wat ik er voor nodig had: vrienden met een andere mening, kontakten met Palestijnen, met mijn eigen ogen kunnen kijken, dan kan ik me voorstellen dat het voor andere mensen, met meer banden dan ik met Israël het nog veel moeilijker vinden om de omzwaai te maken.

In mijn visie staan de paradigma’s niet als gelijke grootheden naast elkaar maar is er sprake van steeds wijder wordende cirkels. In het begin zag ik alleen Israël. Daarna zag ik nog een volk, de Palestijnen. Daarna zag ik de scheve verhouding tussen beiden. Op de denkplek waar ik nu ben beland kan ik nog steeds zien waar paradigma 1 over ging. Ik kan zien waarom het zo belangrijk was om de staat Israël op te richten en waarom zoveel mensen daar zoveel hoop in hebben geïnvesteerd. Maar ik zie ook dat de stichting van die staat ten koste is gegaan van de Palestijnen, die de historische pech hadden op de plek te wonen die de zionisten aanwezen als de enige juiste plaats voor een joodse staat. De Palestijnen die geen enkele verantwoordelijkheid droegen voor de jodenvervolging in Europa, maar daar wel de rekening voor betalen. Dat ze zich vervolgens verzetten tegen het onrecht dat hen is aangedaan, en erger, dat nog steeds doorgaat vind ik begrijpelijk, al ben ik het niet altijd eens met de manier waarop ze dat doen. Maar in mijn paradigma is vooral de volgorde belangrijk: gewapend verzet en aanslagen zijn een gevolg van bezetting en verdrijving, niet andersom. Zeker hebben de Israëli’s reden om bang te zijn voor de Palestijnen. De blanke Zuid Afrikanen hadden ook reden om bang te zijn voor de volkswoede van de onderdrukte zwarten. Maar die angst maakt nog niet dat ze gelijk hadden om met de onderdrukking door te gaan. Wie zegt dat Israël zich alleen maar verdedigt draait in mijn visie, mijn paradigma, de geschiedenis om.

Eens zat er een vrouw in het publiek bij een van die onzalige discussies die ik nu het liefst vermijd, twee mensen voor Israël, twee voor de Palestijnen. Die vrouw had een dochter in Israël. Verwijtend riep ze naar ze dat ze mijn moeder nog had gekend, die nota bene op de fiets joodse kinderen in veiligheid had gebracht. En wat mijn moeder er wel van gedacht zou hebben als ze had geweten dat ik nu bij de Palestijnen zat. Ik weet niet wat mijn moeder zou hebben gedacht, die is allang overleden. Ik weet wel dat ik toen met een flits zag dat ik feitelijk haar traditie voortzette.

In deel 4 een voorbeeld van paradigma 2, hier.