In de Palestijnse gebieden zie je spijkerbroeken en jallabiya’s naast elkaar. Kinderen leren naast Arabisch ook Engels op school. Analfabetisme komt onder kinderen niet meer voor, mede dankzij het feit dat onder de bezetting de VN verantwoordelijk is voor het onderwijs aan de vluchtelingenkinderen. Steeds vaker gaan ook de meisjes studeren, de Palestijnen zijn in verhouding in de Arabische wereld behoorlijk hoog opgeleid. Terwijl vroeger meisjes erg jong werden uitgehuwelijkt komt ook dat steeds minder voor. Er is veel aan het veranderen. Mannen mogen nog steeds met meer dan één vrouw trouwen, maar het gebeurt nauwelijks meer. Ramadans grootvader had nog twee vrouwen, want de eerste kon geen kinderen krijgen. Voor Ramadan is dat allang geen optie meer. Hou op, zegt hij, ik moet er niet aan denken. Mijn moeder, mijn vrouw, en dan nog een. En hoe zou ik dat moeten betalen? In de koran staat dat je alleen meer vrouwen mag als je ze alletwee even goed kan onderhouden en alletwee even goed behandelt. En Dalia zou het niet goed vinden. Dus gebeurt het niet al mag het nog volgens de wet.
Ik ken één vrouw, een gehandicapte, die een tweede vrouw heeft uitgezocht voor haar man. Die doet nu het huishouden en de eerste vrouw kan zichzelf en haar kinderen laten verzorgen.

En dan heb je Rommel. Dat is een verhaal op zich. Ik vindt het een fascinerend verhaal door de tegenstrijdigheid er van. Ik zei al, er is ook een soort emancipatie gaande onder mannen die zich los willen maken van de traditie. Volgens die traditie trouw je als man met een vrouw die voor je wordt uitgezocht, die geschikt voor je wordt geacht. Een huwelijk is niet alleen een verbond tussen twee mensen, maar een contract dat ook dient tot de voortzetting van de familie – dus vindt de familie dat die zich er mee mag bemoeien met wie een man trouwt, want de man blijft meestal inwonen bij de ouders, en zijn kinderen worden ook hun kinderen. Voor romantische noties als verliefd worden is er in dat verhaal geen plaats. Maar ook mannen laten zich beïnvloeden, misschien door de Egyptische soaps die ook in Gaza te zien krijgen, met veel overdreven hartstocht, jaloezie, overspel en drama met veel tranen. Of zijn het andere noties die binnen komen sijpelen, over meer individuele vrijheid, meer zelf mogen kiezen. Hoe het ook zij. Jan en ik waren in Gaza, en onze vrienden zeiden: we hebben een verrassing vanavond. Jullie moeten mee. Wat bleek de verrassing te zijn: Romme, de chauffeur ging trouwen. Maar hij was toch al getrouwd, vroeg ik nog dom. Jawel, maar Rommel ging nog eens trouwen.

Rommel was getrouwd met zijn nicht, zoals dat hoorde in zijn familie. Hij heeft een paar kinderen met haar, maar kennelijk is hij niet gelukkig. En toen vond hij een vrouw die wel zijn tweede vrouw wilde worden en haar familie vond het ook goed. Er was maar één probleem, hij durfde het niet tegen zijn eerste vrouw en de familie, die dus zowel zijn als haar familie te zeggen. Die avond trouwde hij, er was een feestje op het grasveld van de paardenmanege met het geluid van Israëlische schoten op de achtergrond en er werd gedanst op de muziek van een autoradio. Toen ging Rommel snel weg met zijn nieuwe bruid, om het huwelijk ghelemaal compleet te maken. Vervolgens had hij met een geestelijke naar zijn familie moeten gaan om zijn tweede huwelijk op te biechten, maar dat durfde hij niet. Hij stelde het zo lang uit dat het uitkwam, dat hij ’s middags na zijn werk bij zijn tweede vrouw was en dan ’s avonds mij zijn eerste, dat kan je in Gaza niet lang verborgen houden. De hele familie laaiend kwaad, en zijn eerste vrouw natuurlijk. Hij mocht kiezen, scheiden van die tweede vrouw of wegwezen. Dat werd scheiden.

Op de bruiloft zelf zat ik te praten met de gasten. De meeste vrouwen vonden het maar niks, wat Rommel deed. Dat je als man het recht hebt om met meer vrouwen te trouwen betekent nog niet dat je dat doet vanwege een verliefdheid, vonden de meesten. Sommige van de mannen zaten er grinnikend bij. Denk jij nu ook, dat wil ik ook wel, vroeg ik aan een man. Nou, zei hij, eerst maar eens even afwachten hoe dit af gaat lopen.

Dit vond ik het interessante, dat een jonge man aangestoken door moderne romantische noties over de liefde probeert te krijgen wat hij wil door het gebruiken van een oude traditie. Dat lukte dus niet. Maar het zegt wel iets over de veranderingsprocessen die er – ook bij mannen – ondershuids plaats vinden.

Gaza is een samenleving die sterk in verandering is, vol met tegenstrijdigheden. De bezetting maakt voor iedereen het leven moeilijk. ‘Hoezo gelijke rechten’ riep een Palestijnse vrouw een keer tijdens een conferentie toen ze gevraagd werd naar de stand van zaken van de emancipatie, ‘hoezo gelijke rechten wanneer onze mannen geen rechten hebben?’ Voor pure individuele vrouwenemancipatie zoals we dat in het westen kennen lijkt geen plaats. Wat niet wil zeggen dat er niet aan emancipatie wordt gedaan, er zijn meerdere vrouwengroepen die opkomen voor ‘women’s rights’, die meer vrouwen in de politiek willen, die opkomen voor vrouwen die mishandeld worden en willen scheiden. Er is geen reden voor om aan te nemen dat vrouwen in de Palestijnse gebieden vaker mishandeld worden dan elders, al is het maar om de grote sociale controle en het feit dat iedereen zich met iedereen bemoeit. Maar het komt wel voor. Ook seksueel misbruik komt voor. Er zijn schrijnende gevallen bekend van vrouwen die werden verkracht, zwanger werden en toen buiten het gebied in een klooster in veiligheid gebracht moesten worden omdat de eigen familie ‘de schande’ niet kon verdragen. Maar er zijn ook gevallen bekend waarbij de gemeenschap op traditionele wijze seksueel misbruik probeert op te lossen.

In de Palestijnse gebieden, onder de bezetting, funktioneert de rechtbank maar nauwelijks. Veel gemeenschappen lossen conflicten tussen families op traditionele wijze op. In de vluchtelingenkampen wonen mensen vaak nog bij elkaar, niet alleen per familie, maar ook nog naar het dorp van herkomst, dorpen die vaak niet meer bestaan. Zo was de grootvader van Ramadan, die ook Ramadan heette, de mukhtar van Kowkaba. Mukhtar wil zoveel zeggen als dorpsoudste, rechter en sherif. De mukhtar wordt gekozen als de vorige is overleden. Kowkaba bestaat niet meer, het dorp is kort na 1948 met de grond gelijk gemaakt, maar iedereen weet nog wie de mensen van Kowkaba zijn. Op een dag had een getrouwde man een jonge vrouw aangerand van een andere familie. Als de mukhtars niet ingrijpen wordt zoiets moord uit wraak. De mukhtars gingen bij elkaar zitten, met de families, en bespraken wat er moest gebeuren. De familie van de dader moest een groot bedrag betalen aan de andere familie en ging daarmee accoord. De dader en zijn gezin werden verbannen en vertrokken voorgoed. De vrouw die was aangerand trouwde met een neef die het wist en het niet erg vond. Nadat de familie van de dader de helft van het geld bij elkaar had gebracht werd de schuld kwijt gescholden. Er was recht gedaan, de zaak werd gesloten.

De eerste vraag die ik daar altijd krijg als ik nieuwe vrouwen ontmoet is hoeveel kinderen ik heb. Eén zoon zeg ik dan. Eén is wel een beetje weinig maar beter dan niks. En mijn man? No husband, zeg ik. Waarom niet? He beat, zeg ik, naar waarheid maar wel een beetje kort door de bocht. Dan wordt er nadenkend geknikt. En je zoon, die woont bij je? Kijk, en toen ontstond er een klein cultureel misverstand. Mijn zoon woont alleen, want hij is al volwassen, zei ik. Toen werd er erg gepuzzeld gekeken. Want dat was de vraag niet. De vraag was niet of ik nog voor mijn zoon moest zorgen, de vraag was wie er voor mij zorgde als ik geen man had. Niemand, zei ik, toen ik begreep waar de vraag eigenlijk over ging. Ik zorg voor mezelf.
Ik zag dat de vrouwen dat niet een goed idee vonden, al bleven ze vriendelijk en beleefd. Niemand die voor je zorgt?

Niemand die voor me zorgt maar ook niemand die over me gaat, of die me iets voor kan schrijven. Emancipatie heeft meer dan één kant. In Palestina heb je geen zwervers, daklozen (behalve hele families die in een tent moeten leven). De gedachte dat je je oude vader weg doet omdat daar iets mee is, ondenkbaar. Wie weduwe of wees wordt heeft nog altijd familie. Zonder familie ben je niets, niemand, valt er niet te overleven. Zeker niet onder de bezetting. Dus is emancipatie zoals wij dat kennen, absolute individuele keuzevrijheid nauwelijks denkbaar. Je laat je familie niet in de steek. Maar je familie laat ook jou niet in de steek. Dina droomt wel eens van een leven met meer vrijheid, en binnen de marges van wat er kan heeft ze voor zichzelf een positie verworven die al heel anders is dan die van haar moeder. En haar dochters zullen weer meer vrijheid krijgen dan Dina heeft verworven. Maar Dina zal nooit haar ouders in de steek laten, haar man, haar kinderen, al die zussen en broers en neefjes en nichtjes, haar land. Ze zou er niet gelukkig van worden. Ze droomt liever.

Er valt nog veel te vertellen over Palestina en hoe het daar toegaat. Deze serie stop ik voor nu. Ik had er een doel mee voor ogen: om te laten zien dat het niet mogelijk is om ferme uitspraken te doen over ‘moslimlanden’ alsof die allemaal hetzelfde zijn en of er daarbinnen niet ontzettend veel aan de hand is. Vandaag stond er een stuk in de Volkskrant over Jemen. Had ik daar gewerkt en daar een verhaal over geschreven dan was het compleet anders geweest dan deze verhalen over Gaza. Gaza is niet ‘de moslimwereld’, Jemen is niet ‘de moslimwereld’, de moslimwereld is groot. En divers.