Zondag. Mijn linkse kerk. Vandaag is het verhaal uit Genesis aan de beurt, over Hagar en Ismaël. Een politiek verhaal, maar ook een menselijk verhaal, zonder simpel zwart wit.

Het gaat over Abram, de aartsvader van joden, moslims en christenen. Ze zijn weggetrokken uit de slavernij en de ballingschap, naar het land Kanaän. Een nieuw begin. Maar Abrams vrouw Sarai is onvruchtbaar. Dat is meer dan de persoonlijke tragedie die het voor ongewenst kinderloze mensen in onze tijd kan zijn. Hier gaat het om het voortbestaan. Na tien jaar gewacht te hebben is Sarai’s geduld op. ‘Kom in mijn slavin’, zegt ze tegen Abram, ‘misschien word ik gebouwd uit haar’. De slavin is Hagar, een Egyptische. Abram doet wat hem gevraagd wordt, ‘hij komt in Hagar’ en ze wordt zwanger.

Maar Hagar is ook maar een mens. Misschien neemt ze wraak op haar meesteres nu zij, de slavin, kan wat die niet kan. Ze steekt haar neus in de lucht en laat merken dat ze die oude onvruchtbare Sarai maar een zielig mens vindt. Dat pikt Sarai niet, en ze klaagt bij haar man. Die weet ook niet wat hij doen moet tussen deze twee vrouwen in, en roept God aan om recht te spreken. Maar zoals wel vaker in de bijbel zwijgt God. Dan besluit Abram dat Sarai het maar op moet lossen: ze is jouw slavin, doe maar met haar wat je goeddunkt. En dan pest en vernedert Sarai Hagar zo dat ze de woestijn in vlucht, in de richting van Egypte, waar ze vandaan komt. Daar zwerft ze rond, de weg kwijt, ‘als een vluchtelinge zonder status, uitgewezen, uitgeprocedeerd’ zegt Kees Kok die deze zondag de schriftuitleg deed.

Maar dan, bij een bron, verschijnt haar een engel, een bode, de eerste in de bijbel. Die engel ging niet naar Abram, de vader der volkeren, maar naar Hagar, een nederige slavin, een vluchtelinge, een vrouw. En zij krijgt een toekomst aangezegd, een weg terug, en een plek onder de zon. Daarvoor moet ze wel eerst terug naar Sarai en zich onderwerpen. Dat is nodig om haar kind in een veilige omgeving geboren te laten worden, bij zijn vader. Ismaël moet opgroeien in het verbond met God dat door Abram is gesloten. En net als de andere jongetjes zal hij besneden worden. De belofte die ze via de engel van God krijgt is: ik zal je nageslacht talrijk maken, niet te tellen. Je zult een zoon baren, en hem Jisma’el noemen, Ismaël, wat betekent God hoort, want God heeft je ellende gehoord. En verder wordt verspeld dat Ismaël een ‘wildezelmens’ zal worden, altijd lastig en strijdlustig, altijd onderweg.
Daarmee is ook Hagar opgenomen in het geloof, voor haar is God de “God die mij ziet’.

Hagar gaat terug naar de inmiddels zes en tachtige Abram en Sarai en baart haar zoon. Dan gebeurt het wonder en wordt ook Sarai zwanger en baart Izaäk. Tussen Hagar en Sarai die dan Sara heet komt het nooit meer goed. Nu is het haar zoontje Ismaël die Sara uitlacht. Met tegenzin doet Abram die nu Abraham heet wat Sara van hem wil, hij stuurt Hagar en Ismaël opnieuw de woestijn in. Met één troost, hij weet dat zijn andere kind, de zoon van de slavin, net als Izaäk, aan het hoofd zal staan van een groot volk. Hij geeft ze brood en water mee en ze gaan.

Ze verdwalen. Ze moeten de nomadische leefwijze waar ze toe zijn voortbestemd nog leren. Al ze bijna om dreigen te komen van honger en dorst legt Hagar Ismaël onder een struik en gaat een eindje verderop zitten en huilt, ze wil niet zien hoe Ismaël sterft. Maar dan komt God weer tussenbeide, hij opent Hagar de ogen en ze ziet een waterbron. Ze overleven. Hagar en Ismaël komen in het verhaal nauwelijks meer voor, behalve dat we te weten komen dat Ismaël en Izaäk hun vader samen begraven. Het kontakt is dus nooit helemaal verbroken. En uit Ismaël komen ook twaalf stammen, net als uit Izaäk.

Ismaël geldt ook in de koran als de stamvader van de Arabieren en daarmee als de aartsvader van de moslims. Via Abraham zijn de joden en de moslims met elkaar verbonden. En uiteindelijk ook de christenen. Zo was het bedoeld. Maar hoe anders is de realiteit. Zowel joden, moslims als christenen maken zich schuldig aan een fundamentalistisch misbruik van hun religies en ontzeggen elkaar een plaats om te wonen en jagen elkaar op de vlucht.

Dit zegt Kees Kok tot slot:
“Sommige, ook Nederlandse ‘verlichte’ intellectuelen, die menen elke vorm van godsdienst achter zich te hebben gelaten, proberen al die gewelddadigheid af te schuiven op één partij, op de moslims: zij schuiven hen achterlijkheid en gebrek aan beschaving en Verlichting in de schoenen. En ze hebben daarmee geen enkel oog voor de wereldwijde economische uitbuiting en machtspolitieke achterstelling door het Westen van Zuid-Amerika, Afrika en de Arabische landen. En zij weigeren mee dat mee te wegen bij de oorzaken van het waanzinnige, blinde geweld van terroristen. Zij menen dat de islam de diepsye oorzaak is en dus bestreden moet worden; de moslims moeten bekeerd tot hun overwegend liberale wereldbeeld. En ze zien niet in dat eerst het Westen zich af zal moeten keren van zijn arrogantie, zijn beledigende en in vele opzichten vernietigende betweterij.

‘Keer mijn hart in mij’. Wij moeten ons, om te beginnen in Nederland, niet langer afkeren van de vele Hagars en Ismaëls in ons midden, die helemaal niets met terrorisme te maken hebben, maar er wel op worden aangekeken en nagekeken. De vreemdeling in ons midden is ‘in beginsel’ onze broeder, onze zuster. Het is de naaste die, hoe anders ook in kleding en godsdienst, onze normen en waarden zelfs, is zoals wij: een mens die leven wil in vrijheid, die wil werken en gerespecteerd worden, zoals wij.
Zo moge het zijn”.

Kees Kok