Wie denkt dat moslims per definitie niet in staat zijn tot zelfkritiek had er bij moeten zijn. Drie denkers uit de Islamitische wereld krijgen vandaag de Erasmusprijs uitgereikt, drie figuren die onderling sterk verschillen, waarmee tegelijkertijd wordt getoond hoe de islamitische wereld, net als de westerse, vooral gekenmerkt wordt door een grote diversiteit. Sadik al-Azm, een kritische ‘ketter’ die voor zijn opvattingen al eens een weekje in de gevangenis heeft gezeten, gewezen professor in de Europese filosofie in Damascus en Beiroet, Abdulkarim Soroush, die Islamitische mystiek onderwees in Teheran en de ook in Nederland door haar boeken al bekende Fatema Mernissi, een Marokkaanse feministe, professor in de sociologie, letterlijk en figuurlijk de kleurrijkste.

In welk land we tegenwoordig leven was al te merken bij binnenkomst. Zware bewaking, dranghekken, metaalscans, verplichte legitimatie, het leek checkpoint Erez wel, al was de bewakingsdienst hier een heel stuk beleefder. Prins Friso was aanwezig, drie vooraanstaande mensen uit de moslimwereld plus nog een boel belangrijke gasten, er werd geen enkel risio genomen. De lezing die Sadik Al-Azm vandaag nog zou houden is om veiligheidsredenen dan ook afgezegd.

Het was heilzaam om er te zijn, om mensen tegen te komen die allemaal diep bezorgd zijn maar wel hun kop er bij houden. Natuurlijk refereerde de voorzitter bij de openingsspeech aan de moord, en hoopte dat deze dag tenminste symbool kon staan voor vrijheid van expressie en meningsuiting en voor tolerantie.

Twee hoogtepunten waren er in deze dag met lezingen, waarvan ik er twee heb meegemaakt. De nuchtere scherpzinnigheid van Al-Azm, en de kleurrijke voordracht van Mernissi. Al-Azm begon zijn inleiding met de vaststelling dat wat op dit moment als de ‘westerse waarden’ wordt gezien in feite universele waarden zijn: mensenrechten, vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, scheiding tussen religie en staat, gekozen regeringen die verantwoording af moeten leggen, tolerantie, zijn niet specifiek westers maar als paradigma, een humanitair en humanistisch paradigma, zijn ze overal te vinden waar mensen in oppositie zijn tegen autoritaire regimes of dat nu China is, de Filipijnen of de Arabische landen. De principes zijn in wezen vrijwel gelijk, of het nu gaat om mensenrechtenbewegingen in moslim landen of onder hindoe’s. De grote scheidslijn van dit moment is dus niet, zoals in het westen vaak gedacht wordt, ‘The West versus the Rest’, maar tussen verschillende principes.
Dus de vraag waarmee de lezing begon, is de islam in wezen verenigbaar met democratie is eenvoudig te beantwoorden: ja.

Ook in de Arabische wereld staat het moderne humanistische paradigma al een hele tijd ter discussie. Om een paar voorbeelden te noemen: ook de Islamitische Brotherhood in Egypte, een rechtse, fundamentalistische groepering, die lang heeft uitgeroepen dat de koran hun grondwet is, heeft zich nu in de politieke arena begeven en is het er mee eens dat er een burgelijke, dat wil zeggen religieus neutrale regering is in plaats van een religieuze. Daarmee is niet gezegd dat die democratie er al overal is, maar wel dat er processen gaande zijn die nog verschillende kanten op kunnen. Neem Turkije, waar we nu de opkomst zien van een moslim-democratische partij die erg doet denken aan de Europese christen-democratische partijen, die zich vooral afzet tegen de macht van het leger. Waarmee aantoonbaar is dat religieuze groeperingen niet per definitie de conservatiefste en meest antidemocratische hoeven te zijn.

Turkije is een interessant voorbeeld van een land dat nog midden in een proces is van democratisering in een islamitische staat. Een lange tijd moest niemand wat van Turkijke hebben, de conservatieve rechtse moslims niet omdat er al te veel secularisering had plaatsgevonden, links niet omdat Turkije zich afzette tegen de Sowjet Unie, vriendjes was met Israël en lid was van de Nato. Maar langzamerhand wordt ook in de moslimwereld, door rechts en links, met interesse gekeken naar het Turkse experiment.

Daar is een goede reden voor. Libanon is een land dat een voorbeeld is van een bloedige burgeroorlog dat het land verscheurde. In Iran staan verschillende stromingen tegenover elkaar. Irak staat nu op een verschrikkelijk moeilijk punt hoe het mogelijk is om de eenheid te bewaren, alle bevolkingsgroepen en stromingen in eigen waarde te laten, en niet in een burgeroorlog terecht te komen. Kan dat? Jawel, zegt Al-Azm, als er aan een rij voorwaarden wordt voldaan. De moslim gemeenschappen moeten de shari’a opgeven als basis voor hun rechtspraak. De shari’a stamt nog uit de tijd dat slavernij gewoon was en is achterhaald. Ook hoort daarbij dat de oude manier van straffen die onder Saddam Hussein nog gewoon was, stenigen, ophangen, ledematen afhakken definitief tot het verleden gaat behoren. De moslims, ook de fundamentalisten, moeten ophouden om niet-moslims als ketters te zien die een lagere status verdienen dan gelovigen. De meerderheid, die in een democratisch stelsel de macht over kan nemen, moet rekening houden met de minderheden. De positie van vrouwen moet worden verbeterd. En er moet een verzoeningsproces tot stand komen tussen shiïten en soennieten zoals er ook in Zuid Afrika heeft plaatsgevonden, waarbij vergiffenis wordt gevraagd en geaccepteerd, voor wat men elkaar heeft aangedaan.
Gaat dat lukken?
Wie weet, zegt Al-Azm. Maar vooral: wat is het alternatief?

Sorroush wil vooral benadrukken dat we het niet zo simpel kunnen hebben over moderniteit tegenover islam. En al helemaal niet door te doen alsof het westen de moderniteit in pacht heeft waar alle andere culturen zich aan aan zouden moeten passen. Elke traditie schept zijn eigen moderniteit, zegt hij. We moeten dus spreken over moderniteiten, meervoud. Zoals we ook moeten praten over islams, meervoud. Wat er onder de islam wordt verstaan is altijd een kwestie van interpretatie, ook al zeggen fundamentalisten dat er maar één ware interpretatie mogelijk is.

Sorroush was pas in Indonesië. Een moslimland. Ik hoorde hoe daar werd gepraat over de terroristische aanslagen: dit is wat ze zeiden: die Arabieren. Daar viel hem op hoe weinig hij eigenlijk gemeenschappelijk heeft met de moslims daar, hoewel hij zelf moslim is. Wat delen we, zei hij: het geloof in de profeet, de gebeden, de vastenmaand, maar verder? We houden van verschillende muziek, we eten verschillend, we spreken niet dezelfde taal, we denken over heel veel dingen anders. Ik heb meer gemeenschappelijk met een christen uit Egypte dan met een moslim uit Indonesië. Waarmee maar gezegd is dat we niet alles aan de islam op moeten hangen.
Het is heel goed mogelijk om de islam van binnenuit te moderniseren, zegt Sorroush. Wat we moeten doen is duidelijke normen van recht en rechtvaardigheid introduceren en bekijken welke delen van de koran daar aan kunnen voldoen. We kunnen de woorden van de profeet in de geest handhaven, maar de methoden die tijdsgebonden waren veranderen. Die methoden zijn niet heilig, al denken nog veel moslims van wel. Zelfs de richting waarin gebeden wordt, dat was eerst Jeruzalem, is in de tijd van de profeet al veranderd.

Dit was de conclusie van de ochtend: er is niet zoiets als een vaststaande moslimidentiteit, al is het probleem dat er moslims zijn die dat wel geloven. Juist de ontwortelde moslims die in het westen wonen, die het gevoel hebben dat ze zelf worden aangevallen, juist die zijn soms op zoek naar een dogmatische dus fundamentalistische identiteit om zich aan vast te kunnen houden. Om zich nog iemand te kunnen voelen die er toe doet. En dat is waarschijnlijk waar de moord van gisteren over ging.

’s Middags spreekt Mernissi. Ze is al de hele dag gehuld in dassen en sjaals want ze heeft het koud, ik weet niet hoe jullie het hier uithouden, zegt ze. Haar verhaal is een feest om naar te luisteren, maar nauwelijks weer te geven, ze vlindert van anecdote naar anecdote. Waar ze vooral goed in is is de observatie van het dagelijks leven, zo vertelt ze dat ze zich is gaan interesseren voor de invloed van de satelliet sinds ze in het meest afgelegen deel van Marokko zag hoe mensen dagelijks naar de tv keken, en denkers die vroeger alleen toegankelijk waren voor de intellectuele elite nu binnenkomen in de armoedigste hutten. Een heel ander soort democratiseringsproces. Vroeger mochten vrouwen zich niet aan laten spreken door vreemde mannen, nu stappen die vreemde mannen via de tv dagelijks hun ruimte binnen. De vrouwen weten dus vaak evenveel als hun mannen en dat verandert ook de onderlinge verhoudingen. De satelliet heft dus in een bepaalde mate de scheiding op tussen de publieke en de privéruimte. Schrijvers, politici, ze komen zomaar binnen. De tv is als de souk, de markt, waar je vroeger naar toe moest om te weten hoe het met de wereld stond.

Mernissi maakt het haar medesprekers niet makkelijk. Joris Luyendijk heeft een wat minder zonnige kijk op de Arabische wereld, en ook niet op wat er te zien is op al die nieuwe televisiestations – zo’n 200 stations die zo’n 300 miljoen Arabisch sprekende mensen bereiken. Luyendijk is niet zo vrolijk over wat de Arabische dicaturen presteren. Mernissi wuift hem weg, en Luyendijk zit even met open mond te bedenken wat hij nu moet zeggen: ik geloof niet in de macht van politici, zegt Mernissi. Die dictators, ze kunnen niet eens hun eigen politie fatsoenlijk besturen.

Het probleem is dat weinig mensen, ondanks het binnendringen van de tv, weten wat democratie is. De islamitische groeperingen zijn veel beter in het gebruik maken van de media, zij geven voorlichting. Maar wie naar de westerse uitzendingen kijkt, krijgt die een idee waar democratie over gaat?

De grootste kloof is niet die tussen zuid en west, zegt Mernissi, maar tussen oud en jong. Ik herken jonge mensen nauwelijks meer, alsof ze van Mars komen. Ik ben geëmancipeerd, maar als ik de bergen in moet rijden, ik kan rijden, dan vraag ik een man. Maar zij – ze wijst op een jongere vrouw die professor is in de geologie, zij rijdt daar in haar eentje heen. Ik ben bang voor de politie, zij bombardeert ze met faxen, zij zijn bang voor haar.
En dit is wereldwijd aan de gang. De jongeren, kennen we ze nog?

Die jongere van gisteren, die een moord heeft gepleegd, kennen we die? Hoe hebben we zo iemand kunnen produceren, moeten we niet begrijpen hoe we met elkaar een moorenaar hebben gemaakt?