Om over na te denken, terwijl ik lees en verzamel voor de volgende afleveringen van Islam voor beginners, op aanraden van Mohammed Boukhari een tekst van Mohamed Ajouaou.
Ajouaou is theoloog en sociaal-cultureel consulent.
Bestaat er een Hollandse islam”? behoort tot de standaardvragen die de houder van een voordracht of lezing over de islam krijgt. Ook aan mij wordt deze vraag veelvuldig gesteld. Door kerkelijke groeperingen, studenten, stagiaires, journalisten en anderen die al dan niet geïnteresseerd zijn in de wereld van de islam en moslims. Vaak is deze vraag onschuldig. Men is dan nieuwsgierig en wil weten hoe een fenomeen zich in een gegeven context ontwikkelt. Maar soms voel ik duidelijk, bewust of onbewust, etnocentrische tendensen daarachter. Men verlangt naar een antwoord dat het beeld moet bevestigen dat het Hollandse, het christelijke en het westerse de norm is. De maat van alle culturen en religies, het centrale oriëntatiepunt waarnaar deze laatste moeten ‘groeien’. Dat blijkt ook uit vragen als: ‘en denkt u dat er op den duur een soort afsplitsing van de klassieke Islam zal ontstaan, die op sommige punten is aangepast aan de Nederlandse cultuur?’ (student culturele management) of: ‘en denk je niet dat moslims over vijfentwintig jaar hetzelfde zullen denken als wij nu? (collega van christelijke huize).
Om de interactie van de islam met de Nederlandse omgeving in kaart te brengen, zullen we eerst moeten aangeven wat we onder dat complexe begrip (islam) verstaan. Een poging. We maken onderscheid tussen een Islam met een hoofdletter (Traditie) en islam met een kleine letter (traditie). Het eerste is de leer, het systeem, een aantal beperkte richtlijnen vanuit religieus perspectief en tegelijkertijd universeel en dus tijd- en ruimtebestendig. Deze Islam kan naar mijn mening geen geografische/culturele attributen dragen (Hollandse, Amerikaanse, Turkse enz), wat wel het geval is bij de islam met een kleine letter. Deze islam is de uitwerking/interpretatie van de eerste in tijd en ruimte en dus, bij een normale gang van zaken, aan verandering onderhevig. Ik zeg een normale gang van zaken, want die verandering kan tegengehouden worden wanneer men, bijvoorbeeld, de islam met een kleine letter verheft tot de Islam met hoofdletter.
Mijn schoonvader, een vrome moslim die hier een aantal decennia woont, heeft altijd met klem geweigerd om de Nederlandse nationaliteit aan te vragen en gaf daar zijn (minderjarige) kinderen ook geen toestemming voor. Met zo’n, voor hem ingrijpende, stap zou hij vooral zijn kinderen dichterbij het ongeloof brengen. Toen zijn dochter en mijn huidige echtgenote gevraagd werd om de Nederlandse nationaliteit aan te vragen in verband met een baan, zweeg de vader. Werk voor zijn dochter weegt ineens zwaarder dan religieuze veronderstellingen. Nog niet zolang daarna stonden mijn echtgenote en ik bij de notaris in verband met het passeren van een koophuis. De notaris wist dat wij moslims waren en begon voorzichtig uit te legen hoe ingewikkeld het zou worden als wij onze nalatenschap (waaronder het huis) conform het Marokkaans islamitisch familierecht zouden regelen. Opgelucht reageerde hij toen wij hem meedeelden dat alles volgens de Nederlandse wetgeving vastgesteld mocht worden.
Ik kan zo nog een aantal voorbeelden noemen waaruit blijkt dat de islam (kleine letter) zich vooral uit pragmatische overwegingen aanpast aan een nieuwe context. Dat wordt vooral zichtbaar wanneer er sprake is van directe confrontatie zoals hierboven blijkt. Een groot deel van de islam met kleine letter betreft de mocamalaat, het verkeer en de interactie tussen mensen. Mocamalaat zal in een niet-islamitische omgeving zeker andere vormen krijgen. Het menselijke is aan verandering onderhevig, het goddelijke niet, denk ik. Dat ik me hier in Nederland aan de Nederlandse wet laat onderwerpen als het gaat om het erfrecht, betekent niet dat ik vind dat de Koran, waarin staat vermeld dat de vrouw twee keer krijgt toebedeeld, niet deugt. Een niet-deugend Koran is iets dat velen verwachten van een Hollandse islam.
Mohamed Ajouaou
Maart 2001
Een interessante onderscheiding: de onveranderlijke Islam/Traditie en een in tijd en ruimte veranderlijke islam/traditie. Toch lijkt me die nogal theoretisch en in de praktijk erg problematisch. Want onvermijdelijk zijn de discussies over wat tot het een, en wat tot het ander behoort. En ook zal deze toedeling weer in tijd en ruimte gaan veranderen!
Het lijkt mij toe, dat alleen de allerbinnenste kern van het geloof en de overgeleverde heilige geschriften min of meer onveranderlijk zijn, maar dat te allen tijde geheel “daaroverheen” de interpretatie en toepassing, variërend in tijd en ruimte, komen te liggen. Dat wil niet zeggen dat de Islam zich zou moeten modelleren naar Christelijke en westerse normen, maar wel, dat de aanhangers, gezamenlijk met die van het Christendom en “westerlingen”, de gedeelde waarden en een goede vorm van co-existentie moeten weten te vinden, waar die ontbreken. De Islam is trouwens al even divers als het Christendom. Beide godsdiensten staan als twee families bij elkaar, die -met de derde, het Jodendom- een gezamenlijk huishouden in deze gegeven wereld vorm moeten zien te geven.
Anja,
Heel interessante tekst. Goed dat je die plaatst. Mag ik je in dit verband ook wijzen op de diesrede van Herman Beck aan de universiteit van Tilburg “Islam en moderniteit”
http://www.uvt.nl/universiteit/redes/2004/diesrede.nl.print
Hij schrijft onder andere:
“Het vasthouden aan de koran als uitgangspunt voor reflectie over de vraag of islam en moderniteit compatibel zijn hoeft niet alleen te berusten op de eigen geloofsovertuiging, maar kan ook ingegeven zijn door de verwachting dat een dergelijke benadering meer moslims aanspreekt, omdat een vertrouwd referentiekader als vertrekpunt en toetssteen wordt genomen. Een opening naar en een verzoening met moderniteit kan dan bewerkstelligd worden door een andere lezing en interpretatie van de koran. In plaats van de koran ‘naar de letter’ te lezen en te interpreteren staan sommige moslimintellectuelen een lezing en interpretatie van de koran ‘naar de geest’ voor. De geest van de koran is volgens hen dynamisch, progressief en rechtvaardig. Waar derhalve moderniteit het algemeen welzijn van de geloofsgemeenschap bevordert en niet in strijd is met de geloofsprincipes van de islam mag zij aanvaard worden. Een dergelijke wijze van redeneren is kenmerkend voor het ‘islamitisch modernisme’, een stroming die aan het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw is opgekomen en die haar voorman heeft in Muhammad Abduh (1849-1905).
“Naast een interpretatie van de koran ‘naar de geest’ hebben moslimintellectuelen die vernieuwing in het islamitisch denken nastreven en menen dat islam en moderniteit elkaar niet uitsluiten nieuwe benaderingswijzen van en zienswijzen op de koran ontwikkeld om de beoogde compatibiliteit mogelijk te maken. Het gedachtegoed van contemporaine moslimintellectuelen als Nasr Hamid Aboe Zaid (geboren in Egypte in 1943) en Mohammed Arkoun (geboren in Algerije in 1928), die zich door middel van een andere lezing en benadering van de koran inzetten voor democratie, mensenrechten en andere verworvenheden van moderniteit, is dankzij vertalingen van hun werk of publicaties over hun persoon en hun ideeën in het Nederlands voor een breder publiek toegankelijk.”
Dank je wel, Helene, voor je verwijzing naar Beck.
Dat die balans tussen onveranderlijke islam en in tijd en ruimte veranderlijke islam in de praktijk zo problematisch is valt nogal mee, Olav. De moslims die ik ken vinden allemaal hun eigen evenwicht, hun eigen balans tussen vasthouden aan de kernwaarden van de islam en zich invoegen in deze samenleving. Dat blijkt voor de meesten helemaal niet zo tegenstrijdig te zijn als de angsthazen denken die overal potentiële extremisten zien.
Islam met een hoofdletter (Traditie) voert vooral naar zaken als de Eenheid van God, het verbod op aanbidding van andere zaken (inclusief mensen), en kernbegrippen als o.a. vrede, (sociale) rechtvaardigheid, verantwoordelijkheid, zorgen voor de schepping op aarde, enzovoort. Dit zijn zaken die aanpassing aan de context niet in de weg staan, die daar zelfs nadrukkelijk om vragen.
islam met een kleine letter (traditie) betreft de toepassing (en dus ook aanpassing) van normen binnen een bepaalde context en tijdgeest. De normen zijn weliswaar afgeleid van de Islam met hoofdletter (is het nog te volgen?), maar hetzelfde uitgangspunt kan in verschillende samenleving dus tot andere normen leiden.