De koran en stromingen in de islam

Op dit weblog hebben we het al eerder gehad over stromingen in de islam. Zoals onderverdelingen in soennieten, sjiiten, soefisten etc. Of over de simpel lijkende tweedeling in orthodox versus liberaal. Tariq Ramadan komt met een andere visie op stromingen, zowel gebaseerd op wat we kunnen waarnemen aan verschillende groeperingen en denkrichtingen van moslims in Europa, als op de verschillende houdingen die de stromingen hebben ten aanzien van de toepassing en de interpretatieruimte van de koran. Dan komen we dus terug op de verschillen tussen orthodoxe en liberale (of vrijzinnige) islam, maar met veel meer nuances en inzicht in waar het echt om gaat. Om te beginnen eerst dus een visie op de toetssteen, de koran.

De status van de koran is voor moslims een kwestie van het hoogste belang, schrijft Tariq Ramadan (Westerse moslims en de toekomst van de islam, uitgeverij Bulaaq, niet zo makkelijk te lezen maar zeer aanbevolen) Daarover bestaan heel veel misverstanden en beperkende verklaringen, soms zelfs van islamitische gelovigen. De koran is het door God fragmentarisch, over een periode van ongeveer drie en twintig jaar geopenbaarde woord. Het is een tekst die op een gegeven moment in de geschiedenis is geopenbaard onder bepaalde omstandigheden en die aanvankelijk bedoeld was voor diegenen, mannen en vrouwen, die het geloof droegen.

In de koran zijn lessen te vinden van uiteenlopende aard. Een deel van de tekst bestaat uit de beginselen op het menselijk en ethische vlak die het karakter hebben van een eeuwige waarheid:

Het geloof in de enige, de gezamenlijke oorsprong en het gezamenlijke lot van de mensheid, de eis van waarheid en gerechtigheid, de noodzakelijke diversiteit en de daarbij horende verplichte eerbied, omstandigheden van tegenslag en leugenachtigheid, de verplichting zich daartegen te verzetten en te hervormen.

Voor deze beginselen is het niet noodzakelijk te contexst van de openbaring te weten. Dat hoeft ook niet voor de verzen die de eredienst uitleggen en de praktijk van de vijf zuilen, het bidden, het vasten.

Maar er zijn ook andere verzen, bijvoorbeeld die van maatschappelijke aard, waarbij je niet eenvoudig tot een algemeen geldig beginsel kunt komen, omdat de maatschappelijke omstandigheden in het Mekka of Medina van veertien eeuwen terug niet dezelfde zijn als die van nu. Die laatste verzen kunnen alleen gelezen worden met een bepaalde interpretatie. Al vanaf het begin zijn er ‘islamitische wetenschappen’ ontwikkeld, methoden die de gelovigen moeten helpen om die verzen juist te interpreteren. Om een duidelijk kader te scheppen voor de ‘idjtihaad’, de kritische interpretatie. Sommige verzen bieden geen ruimte voor interpretatie, of de ruimte is zeer beperkt. Maar bij andere verzen kan het niet anders, er moet geïnterpreteerd worden, op verschillende niveau’s: naar de betekenis van het woord, naar de algemene betekenis van het voorschrift, naar de context van de openbaring, naar het algemeen geldige deel van het beginsel, naar zijn plaats en zijn samenhang met de algemene boodschap van de koran.

Wanneer het een geleerde is die de duiding doet, dan moet hij niet alleen de methoden van interpretatie kennen, maar ook in staat zijn om de lessen in een nieuwe context en een nieuwe tijd te plaatsen. Terwijl de interpretatie trouw moet blijven aan de universele en algemene beginselen, moet die tegelijk worden aangepast en toegepast op een andere tijd en andere omstandigheden. Er moeten antwoorden gezocht worden op nieuwe vragen en op nieuwe maatschappelijke werkelijkheden.

Het is dus niet een simpele kwestie van: moet de koran letterlijk worden gelezen en letterlijk worden toegepast, maar een kwestie van onderscheiden: welk deel is gebaseerd op eeuwige en universele waarden, welk deel is context-bepaald en moet dus opnieuw worden geïnterpreteerd. Vandaar dat het ’terug naar de bron’, opnieuw lezen, wat staat er nu echt, niet per definitie een kenmerk is van orthodoxie. Zowel fundamentalisten als hervormers grijpen terug op de ‘ongeïnterpreteerde’ koran.

De verschillende Islamitische stromingen zijn te onderscheiden naar de wijzen waarop de koran gelezen wordt. Dat is volgens Ramadan dus niet simpelweg een tweedeling in ‘gematigd’of ‘fundamentalistisch’, of ‘liberaal’ versus ‘orthodox’.

Ramadan onderscheidt een zestal grote stromingen, die afhankelijk van het land weer een ander karakter of een andere ontwikkeling kunnen kennen. Het onderscheid is gebaseerd op de manier waarop ze naar de koran verwijzen, wat de status is van de tekst, hoe groot de marge voor menselijke interpretatie is, of er bij het lezen rekening wordt gehouden met de context waarin de tekst is ontstaan en de huidige context, welke rol het menselijk verstand wordt toegekend, enzovoorts.

Scholastieke traditionalisten. Dat is een stroming die zowel aanhangers heeft in de islamitische wereld als in het Westen. Dit is de stroming die op strikte wijze aanhangers zijn van een van de erkende rechtssscholen, waarbij het de aanhangers verboden is om af te wijken van de juridische oordelen die door de betreffende school zijn opgesteld. De koran en de soenna vormen het referentiekader, de geleerden die verbonden zijn aan de school bepalen betekenis en toepassing. De marge voor tekstinterpretatie is uitermate klein en laat ook geen evolutie toe. Vaak wordt de interpretatie aangehouden van geleerden die hun mening vormden tussen de achtste en de twaalfde eeuw. Er is dus geen sprake meer van idjtihaad, kritische interpretatie, elke vernieuwende lezing wordt gezien als een onaanvaardbare vrijheid of modernisering. De groepen houden zich vooral bezig met de eredienst en zijn in het Westen zelden geïnteresseerd in burgerlijk of politiek engagement. Daar ligt geen speciale mening over het Westen aan ten grondslag, maar het vast willen houden van een afgesloten traditie. In Europa vinden we deze stroming vooral onder groepen Turken.

De orthodoxe salafieten worden vaak met de vorige stroming verward, maar de salafieten erkennen de juridische scholen en hun gezaghebbende geleerden niet. Zij noemen zich salafieten omdat zij proberen de salaaf te volgen, de titel die gegeven werd aan de metgezellen van de profeet en vrome moslims van de drie eerste generaties van de islam. De marge voor eigen interpretatie is minimaal. De studie van de teksten is meer gebaseerd op de letterlijkheid en op de betrouwbaarheid van de overlevering, nieuwe interpretaties worden gezien als een bezoedeling. Deze stroming staat in kontakt met Arabische geleerden in Saoedi-Arabië, Jordanië, Egypte en Syrië. Bij deze stroming hoort een weigering om betrokken te raken bij een plek die als onislamitisch wordt gezien. De houding wordt vooral gekenmerkt door isolement en een orthodoxe praktijk, afgeschermd van westerse culturele invloeden.

De hervormingsgezinde salafieten. De hervormingsgezinde salafieten hebben met de orthodoxe salafieten de afwijzing van de wetsscholen gemeen, de inspiratie wordt direkt uit de koran en de soenna gehaald. Maar anders dan de orthodoxen richten zij zich meer op de doelstelling, de strekking van de teksten, om tot een adequate vorm van recht te komen. De praktijk van de idjtihaad, de kritische interpretatie is dus niet alleen toegestaan, maar een constante noodzakelijkheid teneinde het recht (de fikh) overal en altijd toe te kunnen passen. Er is een grote stroom hervormingsgezinde denkers geweest aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. De onderlinge verschillen kunnen groot zijn, maar wat hen verbind is een uitgesproken dynamische verhouding tot de teksten, en de overtuiging dat het menselijk verstand ingezet moet worden om de nieuwe uitdagingen van de tijd en de evolutie van de samenleving bij te kunnen houden. Een aantal van de salafitisch-hervormingsgezinde intellectuelen is naar het Westen gekomen als gevolg van de onderdrukking in landen als Egypte, Syrië, Marokko, Algerije en Tunesië. Het doel voor de in het Westen verblijvende stroming is om de eigen islamitische identiteit en eredienst te behouden, de westerse rechtsstaat te erkennen, zich als burger loyaal in te zetten in het land waartoe men behoort. Tariq Ramadan voegt er aan toe dat deze stroming wijdverbreid is onder moslims in het Westen en veel verenigingen zich laten inspireren door de nieuwe tekstinterpretaties.

De politiek-orthodoxe salafieten Deze stroming is net als de vorige een product van de onderdrukking in de islamitische wereld, de aanhangers behoorden oorspronkelijk tot de hervormingsgezinde richting, maar de aanhangers zijn overgegaan tot een eenzijdig en vooral politiek engagement binnen de islamitische wereld. Van het reformisme is alleen het idee van maatschappelijke en politieke actie over gebleven, het gaat vooral om machtsuitoefening. Belangrijk is het verzet tegen het Westen, de strijd voor de instelling van een ‘islamitische staat’. Het denken is beperkt, gepolitiseerd, samenwerking met het Westen komt neer op verraad. De bewegingen roepen op tot de jihad tegen het Westen dat consequent wordt gezien als oorlogsgebied. In het Westen zijn alleen splintergroepen te vinden die deze stroming aanhangen, maar ze doen wel veel stof opwaaien.

De ’liberale’ of ‘rationalistische’ hervormingsgezinden. Deze stroming is een voorstandster van een seculier sociaal en politiek systeem los van de godsdienst zoals dat in Europa al is ontwikkeld. Voorbeeld is Mustafa Kemal Atatürk in Turkije, die een definitieve scheiding tussen religie en politiek en openbaar leven wilde doorvoeren. In het Westen zijn de aanhangers van deze stroming voorstanders van integratie dan wel assimilatie van moslims, met een volledige aanpassing aan de westerse leefwijze. Geloof wordt gezien als een strikt individuele aangelegenheid, de dagelijkse religieuze praktijk is niet meer noodzakelijk, aparte kleding wordt ontmoedigd. Koran en soenna vormen niet langer de referentiepunten voor maatschappelijk gedrag.

De soefi’s. Geheel buiten dit schema bevinden zich nog soefistische stromingen, van zeer uiteenlopende aard. Centraal staat de oproep tot een innerlijk leven, ver van drukte en disharmonie. Elk genootschap heeft eigen specifieke manieren van funktioneren, van inwijdingsriten en gidsen. De soefi’s zijn niet tegen maatschappelijk engagement, wel is het zo dat de prioriteiten worden gelegd bij het begrip krijgen voor de soefileer, dat veel tijd en meditatie vraagt.

En daarnaast zijn er nog kleinere sectarische groepjes, sommige vermomd als ‘liefdadigheids verenigingen’ en niet altijd met duidelijke bedoelingen. Een aantal van die sektes beweren voor emancipatie van vrouwen en samenwerking met het Westen te zijn, de praktijk binnenshuis is anders. Het merendeel van de andere in het Westen levende moslims worden gezien als koeffaar, onzuiveren, ongelovigen.

Tot zover Tariq Ramadan. In zijn boek is nog meer interessants te vinden waar ik nog graag op terug zal komen. De vraag naar wat de sharia eigenlijk is. En de vraag of er een conflict is voor moslims in niet-islamitische landen tussen de plaatselijke grondwet en de islamitische voorschriften.
Binnenkort in dit theater.