(Amina Wadud)
Karen Vintges: “Het feminisme hoeft niet de omweg te nemen van het liberalisme om te pleiten voor zelfontplooiing van vrouwen. Het kan aansluiten bij geluiden en stromingen binnen de islam zelf”.
Heel goed, denk ik, als ik dat lees. Vintges is een van de vrouwen van de werkgroep vrouwen en islam die verantwoordelijk is voor twee interessante bijeenkomsten in de Balie, onderzoeksters, feministes nog van vroeger ook, die veel weten van de islam, er veel kontakt mee hebben. En dus heel goed weten dat het ook binnen de islam mogelijk is om voor gelijkheid voor vrouwen op te komen. Zoals Karen Vintges, Annelies Moors, Marjo Buitelaar. De werkgroep organiseert onder andere bijeenkomsten in de Balie, gisteren een avond, eergisteren een studiedag, met drie fascinerende, geleerde en bevlogen vrouwen als gast. Moslima’s. Een uit Marokko, Fatima Sadiqi, een uit Iran, Ziba Mir-Hosseini, en de inmiddels al heel bekende koploopster uit de VS, Amina Wadud.
(Fatima Sadiqi)
Fatima Sadiqi, uit Marokko, was de eerste spreekster. Docente linguistiek. Sadiqi doet onderzoek naar wat de islam voor mensen in Marokko werkelijk betekent. Het is een geloof, zegt ze, een persoonlijke relatie met God die verschillend beleefd kan worden. Er zijn groepen die de islam inzetten voor de politiek, de islamisten. Voor Marokko een nieuw verschijnsel. De stroming waar ze het over heeft, anti Westers, heeft heel weinig kennis van de islam zelf. Het is niet gebaseerd op de idjtihaad, de zorgvuldige interpretatie van de koran. Maar vooral is de islam te begrijpen als een cultuur. Iedereen in Marokko ziet zichzelf als moslim. Sadiqi herinnert zich een neef, die dronk, die hield zich niet aan de gebeden, en als hij voorging, hij had een prachtige stem, dan zei hij de teksten verkeerd. Maar toen ze hem daarop bekritiseerde, je bent geen echte moslim, werd hij woedend: als jij geen vrouw was dan had ik je in je gezicht geslagen. Voor mij is de islam als de kleur van mijn ogen, de islam is als mijn ouders. De islam is er gewoon. We zijn als moslim geboren dus we zijn moslim.
Marokko heeft geen heilige plaatsen. Maar wel veel rituelen, sommige meer Berbers dan islamitisch, zoals de feesten rondom de besnijdenis van jongetjes, de rituelen rond geboorte, huwelijk, de uitdrukkingen die iedereen kent, zelfs de manier waarop je elkaar kunt beledigen, die je zien kunt als de islamitische cultuur, die de samenleving samenhang geeft. Zelfs in de tijd dat iedereen zich als antikolonialist en als marxist wilde definieren stond het niet ter discussie dat je in de eerste plaats moslim was.
Kortom: een uitdrukking als ‘moslimfeminisme’ heeft in Marokko geen zin, want iedereen en alles is moslim. En of de term feminisme erg aan zal slaan is ook de vraag. De discussie over de verhouding tussen de seksen is eeuwenoud. De hadith (de overleveringen) staan vol met aanwijzingen voor vrouwen. Het is niet nieuw en ook niet specifiek westers om ons met ‘gender’ bezig te houden. Ook Marokkaanse vrouwen houden zich bezig met de verbetering van hun positie, al zal dat niet altijd als feminisme herkend en gedefinieerd worden.
Het feminisme dat uit het westen komt is niet altijd welkom en niet altijd toepasbaar. De emancipatiestrijd in Marokko begon niet altijd met een strijd tegen mannen. Bijvoorbeeld het recht van mannen om met meer vrouwen te trouwen. Ik herinner me twee vrouwen die ik een keer in mijn publiek had, zegt Sadiqi. Het waren de twee vrouwen van dezelfde man. De een kuste de ander waar ik bij zat, en zei: we hebben geen problemen met elkaar, we hebben problemen met onze man. Als ik ziek ben zorgt zij voor me. De situatie in Marokko ziet er anders uit. Zo hebben de vrouwen wel degelijk macht binnen de sfeer van de privérelaties. Maar wat ze missen is gezag in de publieke sfeer.
(Ziba Mir-Hosseini)
Ziba Mir-Hosseini, professor aan verschillende universiteiten, antropologe, noemt zich zonder aarzeling een islamitisch feministe. Dat heeft een geschiedenis, legt ze uit. Want feminisme is altijd een reactie ergens op, het ontstaat omdat het nodig is. Moslimfeminisme in Iran is het ongewenste kind van het politieke islamisme. Toen de islamitische revolutie de macht overnam in Iran en zeiden: terug naar de sharia, begonnen ze feitelijk alle verworvenheden op het gebied van vrouwenrechten terug te draaien naar de regels van de pré-islamitische tijd. De islamisten beroepen zich op de koran, maar draaien in feite de tijd terug naar daarvoor. Maar de vrouwen die al hadden geroken aan meer vrijheid door de hervormingen van de wetten in de jaren zestig pikten dat niet zomaar. Ik hoor nog vrouwen roepen, bij de rechter die de echtscheidingen behandelt: is dit de gerechtigheid van de islam, dat die man na twintig jaar huwelijk zomaar van me mag scheiden?
De vrouwen hebben echt gedacht dat de islamitische staat hun hun rechten als moslimvrouwen zouden garanderen. Ze zijn teleurgesteld en verraden. Je ziet dus dat ze zijn veranderd. Vlak na de revolutie, in de jaren tachtig, was feminisme nog een scheldwoord, een westerse uitvinding, de vijand. Maar nu ze zien dat het de patriarchale interpretatie is van de islam waar ze tegen moeten vechten hebben ze de taal en de gedachten van het feminisme overgenomen.
Mir-Hosseini weet waar ze het over heeft. Zelf heeft ze moeten onderhandelen met het gerechtshof om haar scheiding te krijgen. Ze heeft er een prachtige documentaire over gemaakt die we op de studiedag ook te zien kregen: Divorce Iranian Style. Ja, onderdrukking van vrouwen onder het islamitische regime, maar nee, vrouwen zijn allesbehalve monddood gemaakt. Ze weren zich, en luid ook.
Waar is moslim feminisme een antwoord op? Op de islamitische traditionalisten die denken dat de islam onveranderbaar is, en dus de relatie tussen de seksen ook. Op de islamitische fundamentalisten die de islam gebruiken als machtsmiddel en in feite nog verder terug willen dan de traditionalisten, ze gebruiken de sharia om vrouwen thuis te houden, te isoleren, terwijl dat nooit de bedoeling is geweest van de koran. En op wat Mir-Hosseini de ‘seculiere fundamentalisten’ noemt, want dat er ook mensen ongelovig zijn garandeert nog helemaal niet dat ze vrouwen gelijke rechten willen geven.
Wat deze groepen met elkaar gemeenschappelijk hebben, is dat de een a-historische visie hebben op de islam, alsof die niet in beweging is, verandert door tijd en omstandigheden. En alsof vrouwen geen denkende en handelende wezens zijn die hun eigen interpretatie opeisen van de islam, aangepast aan hun eigen situatie.
(Annelies Moors, voorzitter)
In alle grote religies is werkelijke gelijkheid tussen vrouwen en mannen een nieuwe notie. In alle grote religies zijn wel aanwijzingen te vinden in de richting van meer gelijkheid, maar de stappen verder kunnen pas genomen worden nu de omstandigheden werkelijke gelijkheid mogelijk maken en gedragen worden door de vrouwen zelf.
Mir-Hosseini wordt als moslimfeministe nu eindelijk erkend. Voor moslims was het woord feminisme lang taboe. Een westerse notie, verbonden aan kolonialisme. Maar voor feministen was de islam taboe, en lange tijd werden haar boeken niet door de westerse vrouwenstudies gepubliceerd. Dat ze zich nadrukkelijk wel als moslimfeministe poneert: omdat je naar verschillende kanten moet vechten. In Iran krijgen vrouwen geen gelijke rechten tenzij je het koppelt aan de islam. Maar je kunt niet vertrouwen op de islam alleen, omdat die te lang is gedomineerd door een patriarchaal systeem. Vrouwen kunnen de taal van de islam gebruiken om voor zichzelf op te komen, ze nemen de taal van de islam, en hun aspiraties van het feminisme. In de praktijk is er niets nieuws aan. Alleen de taal is nieuw. Het seculiere feminisme heeft voor ons haar historische funktie gehad, zegt ze, het heeft ons geholpen om onze plaats in te nemen in de publieke sfeer, maar vanaf daar nemen wij het als moslimvrouwen weer over.
(Amina Wadud)
Amina Wadud is niet alleen een geleerde, ze is bijna een soort priester. Ze komt uit een religieus nest, haar vader was een dominee, een methodist. Ik ben de liefdevolle omgeving van ene christelijk gezin niet vergeten, zegt ze. Ze is moeder van vijf kinderen, die ze grotendeels alleen heeft opgevoed. Haar overgang naar de islam ervarrt ze als een stap verder dan het christendom: in de islam vind ik niet alleen het geloof, maar ook de nadruk op goede daden en op rechtvaardigheid en gerechtigheid, zegt ze. Maar tegelijk komt God’s woord tot ons in de interpretatie van mannen. We hebben niet alleen het recht, maar ook de plicht om terug te keren naar de bron, naar de oorspronkelijke woorden.
Islam is engaged surrender, zegt Wadud, overgave en betrokkenheid tegelijk, je bent in partnerschap met Allah, tegen elk onrecht. Niet alleen voor moslims, voor iedereen. Wadud noemt zich geen feministe. Feminisme in Amerika was de beweging van blanke, rijke, seculiere vrouwen, dat feminisme was niet mijn inspiratiebron, het was eerder een belemmering.
Ik ben geboren uit de verkrachting van Afrika, zegt ze, door de Europeanen die ons gebruikten als slaven om het nieuwe Amerika op te bouwen. Eenderde van die slaven was moslim, maar de islam heeft in Amerika de slavernij niet doorstaan. Slavernij was vernietigend voor elke vorm van vrije wil, elke poging om de eigen cultuur te behouden. Maar het is evenmin toevallig dat de nieuwe islamitische stroming in de Verenigde Staten begonnen is door Afro-Amerikanen, die ‘hybriden’ die nergens meer horen, niet meer in Afrika en ook niet echt in Amerika. En daarbinnen moest ik als zwarte vrouw ook nog mijn plaats bevechten als moslim in een islamofobische wereld.
Ik ben ‘pro faith and pro gender equality’, zegt Wadud, maar ook tegen racisme, xenophobia, discriminatie op grond van leeftijd, handicap, tegen klasse-elitarisme, tegen homofobie, tegen extremisme, fundamentalisme, kolonialisme. Ik ben alleen een feministe in de zin zoals Simone de Beauvoir dat noemde: feminisme is de radicale opvatting dat vrouwen menselijke wezens zijn. En nee, niet alle mannen zijn handlangers van het patriarchaat, alhamdullilah, alleen maar de meerderheid. We moeten door het patriarchale paradigma heen breken, niet alleen voor onszelf, vrouwen, maar omdat de aarde het niet overleeft als we mannen op deze manier door laten gaan met elkaar te bevechten en de aarde te vernietigen. De witte mannen hebben de macht, de Arabische mannen rennen rond om een graantje van die macht mee te pikken. We hebben het niet nodig dat witte vrouwen ons vertellen wat we doen moeten en we hebben geen zwarte mannen nodig die ons vertellen wat we doen moeten.
De enige verticale relatie die we als mensen hebben, is die met God. De enige die we hoger mogen achten. Dat betekent dat er tussen mensen alleen een relatie kan bestaan van horizontaliteit, van gelijkheid.
Er is gezegd: al zouden de zeeën bestaan uit inkt, en alle bomen uit pennen, dan nog hadden we niet genoeg om de woorden van Allah te beschrijven. We zijn nog maar aan het begin, we krabben nog maar aan de oppervlakte. Ik wil niet sterven als hypocriet, “I’m reclaiming islam as my own and nobody can take it away from me”.
De volgende dag, gisteravond, was ze soms scherper. En provocerender. Allah heeft in haar wijsheid besloten om de islamitische beweging in de Verenigde Staten te beginnen in de Afro-Amerikaanse gemeenschappen zegt ze. Natuurlijk een vraag uit de zaal: zouden de andere dames ook God als vrouw benoemen?
Dat deed ik om een beetje te provoceren, zegt Wadud. God is niet een mens. God heeft dus geen geslacht. Maar in het Arabisch is er geen neutrale term om over God te praten. Dus kiezen de mannen voor de mannelijke vorm, maar daarmee gaan ze God ook echt als mannelijk zien. Dus af en toe zeg ik zij, om de mensen even wakker te schudden.
En nog scherper is ze als een jonge vrouw uit de zaal haar aanspreekt als mevrouw Wadud. Ik heb geen twee echtgenoten achter me gelaten om als mevrouw aangesproken te worden, zegt ze. Noem mij maar professor Wadud, zoals je dat met mannen zou doen.
Vragen uit de zaal. Moslimvrouwen kunnen elkaar ook onderdrukken, en lang niet alle moslimvrouwen willen mee in de emancipatiebeweging.
Nee, natuurlijk niet, zegt Ziba. Feminisme is een sociaal project. Daar kunnen ook mannen in mee doen, mannen die geloven dat de wereld er beter op wordt als vrouwen een grotere maatschappelijke rol kunnen spelen. En het patriarchaat is een systeem waarvan je niet alleen mannen de schuld kunt geven. Er zijn vrouwen die liever hun lot verbinden aan de macht, desnoods tegen andere vrouwen in. Vrouwen zijn net mensen. We zijn niet alleen maar zacht en lief….
Er is nog veel meer gezegd. Wat mij vooral opviel hoe drie ongelooflijk verschillende vrouwen naast elkaar konden zitten, met hun onderlinge verschillen en levenslopen, met verschillende visies en stijlen van denken, en het toch voelde als een gedeelde ervaring. Er werd nog veel meer gezegd en uitgewisseld na de sessies. Er was een fantastische bak vrouwen bij elkaar. En een paar mannen. Inspirerend.
(Ceylan en Wadud, elkaar helemaal gevonden)
Ik zal nog wel iets van de literatuur opzoeken over dit thema, en aanbevelen.
Via internet heb ik alleen de heel boeiende discussie ’s avonds gehoord. Omdat ik dus veel gemist heb wil ik wat vragen over wat Vintges zei over direct aansluiten van feminisme bij stromingen in de islam. Ik zou grag meer te weten komen over een/de stroming waarbij aangesloten kan worden. Noemde ze daar ook nog een naam?
Fatima
Gelukkig dat er een verslag is want ik ben er niet geweest. Heel goed te horen al die liberale geluiden van gelovige moslimvrouwen. Dat moeten veel meer mensen weten, vooral diegenen die wantrouwen hebben. Helaas begreep ik van een reactie Noer op het weblog dat Wadud veiligheidsmensen om haar heen had. Ik snap daar niks van. Ze geeft juist een prachtig beeld van hoe de islam beleefd en geleefd kan worden. Wie kan daar nu op tegen zijn?
Goed stuk. Dankjewel Anja. Ik kan helaas niet vaak naar dit soort bijeenkomsten gaan, maar blijf op deze manier toch helemaal bij!
Prachtig was het. Ik ben wel opgeklaard want ik was wat sombertjes geworden. Vrouwen die de vrijheid nemen met de islam (koran) om te gaan zoals dat volgens hen goed is. Ik vroeg nog in een pauze aan Wadud of ze het me eens kon zijn: “Isn’t beauty in the eye of the beholder?” Ze antwoordde me: “Read my book, specifically about the notion of ‘prior text’.” Ga ik zeker doen.
Beste Fatima, Vintges noemde niet een bepaalde stroming, meer in het algemeen, dat feminisme ook van binnen uit kan ontstaan. Als je een groep zoekt, ga eens kennismaken met Al Nisa, waar Ceylan voorzitter van is. Ga maar naar hun website.
Kees, om misverstanden te voorkomen: noem het niet liberaal, dat roept meer misverstanden op dan het verheldert. Een paar van de vrouwen is juist uitermate trouw aan de bronnen, trouwer dus dan de fundamentalisten die de vrijheid nemen om de tekst veel patriarchaler uit te leggen dan het er staat. En die noem je toch ook niet liberaal.
Iedereen die de fundamentalisten uitdaagt, en dat doet Wadud, en iedereen die durft te beweren dat emancipatie binnen de islam heel goed mogelijk is en dus rechts uitdaagt, en dat doet Wadud ook, loopt risico’s. Wadud heeft in de VS een gebedsdienst geleid die gemengd was. Nu waren gebedsdiensten in de tijd van Mohammed ook wel eens gemengd, maar de fundamentalisten willen daar niets van weten, en vinden dat ketterij.
Goed advies, Zozan. Lezen dat boek. Dan begrijp je ook dat het niet zozeer een kwestie is als met welke ogen je toevallig kijkt, maar zorgvuldige studie vereist om zo met de heilige tekst om te gaan. Ze is niet voor niets inmiddels een vooraanstand geleerde.
Je hebt gelijk Anja. ‘Liberaal’ wekt de indruk dat je, zoals je zegt, de vrijheid neemt om de tekst op een bepaalde manier c.q. patriarchaler of feministisch uit te leggen. Eigenlijk moet je zeggen ’trouwe islam’ want een gelovige moet trouw aan de bronnen blijven.
Aan de andere kant, gelukkig maar dat die trouwe uitleg de vrouwenzaak dient. Wat als dat niet zo was geweest?
Als ik de bijdragen van alleen al de laatste twee weken op dit weblog nog eens doorloop, dan denk ik vier dingen:
(1) er is een enorme tegenbeweging gaande, een positieve, een door universiteiten en betrouwbare instanties en deskundige mensen gedragen stroom aan opbouwende bijeenkomsten over uitermate zinvolle actuele maatschappelijke thema’s
(2) waarover je in de kranten en media nauwelijks geinformeerd wordt, terwijl ik wel steeds meer verontwaardiging en plaatsvervangende schaamte voel over bijvoorbeeld de schandelijk stuntelige en m.i. onverantwoorde manier waarop minister Verdonk met haar dossiers omgaat en haar beleid publiekeljk verantwoordt
(3) ik ben zelf niet in de gelegenheid naar deze bijeenkomsten te gaan en ben dus zielsdankbaar dat Anja en anderen er zo nauwkeurig verslag van doen op dit weblog
(4) want ik leer er enorm veel van en mij bekruipt steeds meer het gevoel dat ons allen (moslim en niet-moslim) door de politiek en media een aantal probleemstellingen wordt opgedrongen die in feite geen problemen (hoeven te) zijn.
Eigenlijk denk ik vijf dingen:
(5) het zou misschien ook wel goed zijn, als er eventjes geen workshop of bijeenkomst zou zijn – want ik word wel een beetje bezorgd als ik lees over een van hot naar nog hotter rennende verslaggeefster. Die dan thuis de hele zaak ook nog eens moet verslaan en editen. Hou je het nog een beetje vol, Anja?
Hoi Claar,
1. Daar ben ik het helemaal in met je eens. In deze ’tijd van cholera’, (term door Ineke van der Valk overgenomen van Marques) is er ook sprake van een zich steeds duidelijker aftekenende tegenbeweging.
2. En inderdaad, daar kom je in de media maar gedeeltelijk wat van tegen. Met die islam en feminisme bijeenkomst opnieuw: hier hebben we een absolute topdag, het puikje van de wereld over een onderwerp dat algemeen gezien wordt als een hot issue. En toch geen media. Waarom niet? Omdat er niet gezorgd wordt voor ‘nieuws’, en nieuws is als je partijen tegenover elkaar zet die elkaar de loopgraven injagen. Wat Wertheim al zei, in haar stuk, mediaplichtig.
4. En ja, dat betekent ook dat veel mensen niet zien wat Geert Mak ook al zei: het gaat verdomme helemaal niet zo slecht. Okee, problemen zat, maar gaat de natie ten onder? We krijgen dus inderdaad problemenstellingen opgedrongen waardoor we moeilijk bij de werkelijke problemen kunnen. En Verdonk is een deel van het probleem, niet van de oplossing. (Ik moet as dinsdag met haar in debat. Joepie maar niet heus)
3. Nou en dank je wel, graag gedaan, want eerlijk, ik kan het toch niet laten. Ik raak ook een beetje verslaafd aan de opwinding, het voelt weer helemaal als eerste jaren vrouwenbeweging. Ik wil er bij zijn, het zelf zien en ruiken, er bij leren, met mensen in kontakt blijven. Want anders ga ik thuis zitten somberen dat we in een k.land wonen in een k.tijd met erg veel k.mensen.
5. Maar inderdaad, deze week was wel tamelijk. Vanavond is er weer een avond met Tariq Ramadan, daar kan ik niet heen want ik zit bij de Mandela lezing, Farid Esack, waarover ongetwijfeld morgen wat op het weblog. Gelukkig ga ik spoedig naar Gaza om eens lekker bij te slapen. En dan is het al bijna zomer, dan kunnen Ceylan en ik ons boek afschrijven.
Je weet toch wat de Chinezen hun vijanden zo beleefd mogelijk toewensen? May you live in interesting times.
(PS. Ik zat te klagen tegen een vriendin dat ik zo weinig zin had in dat debat met Verdonk. Alsof ik tegen een blok beton aan zit te praten. Zei de vriendin, weet je wat, je doet gewoon alsof je tegen een blok beton aan zit te praten)
Ik was iets te snel, Anja, want vanavond heeft de NRC een stuk over professor Wadud. Dat ze in Amsterdam was, is alleen nergens uit het stuk af te leiden. Wat ze daar deed, ook niet.
Wat echt jammer trouwens dat je geen zin hebt om in debat te gaan met Rita Verdonk. Als je er werkelijk geen zin in hebt, moet je het gewoon niet doen vind ik. Want dan is het risico dat het contraproductief gaat werken te groot. Ik moet je eerlijk zeggen dat ik graag in jouw plaats zou gaan. Want ik heb dus heel veel brandende vragen aan haar. Niet eens zozeer over wat haar portefeuille en de publieke reacties (+/-) met haar als mens doen (hoewel ik daar echt benieuwd naar ben), maar wel een hoop andere, die met haar beleid inhoudelijk te maken hebben. Wil je ze weten?
Anja, dank je.
Ik vraag me af, nu Vintges het had over aansluiten bij een stroming, of dat de Soennitische nog kon zijn (ik ben zelf Soenniet maar heb geen binding met een moskee). Voorzover ik weet namelijk, noemt Wadud niet de Soenna: niet in haar inleidende tekst bij het debat (bij de UvA-website) en ook niet in het debat dat ik hoorde via internet. Als dat zo is, zit ik met een heel, heel groot probleem. Ceylan toch ook lijkt me.
Anja,
Volgens mij ga je in je antwoord toch voorbij aan het wat Wadud noemt ‘prior tekst’ (ik citeer haar boek): “One unique element for reading and understanding any text is the prior text of the individual reader: the language and cultural context in which the text is read ..”.
Elke interpretatie van de koran is cultuurbepaald en deel van elke cultuur is iemands persoonlijke inbreng. Volgens mij zou Wadud zich op glad ijs begeven, als zij zou zeggen mijn interpretatie is trouw of trouwer aan de tekst dan een andere …
Lees dat boek nou eerst eens, Zozan. En als je vind dat ze zich op glad ijs begeeft dan vervoeg je je bij haar.
Claar, ik was ook te snel, reageerde op de opmerkingen van de werkgroep dat er geen media op waren komen dagen, en Nova er van af zag, maar inderdaad, eerste pagina NRC en nog een stuk en serieus. Prettig om af en toe eens ongelijk te krijgen.
Fatima, Vintges had het niet over aansluiting bij een specifieke stroming, Wadud heeft het daar ook niet over gehad, en ik snap niet wat het probleem is maar ik ben ook geen moslim. Dus misschien wil Ceylan hier op reageren.
Verdonk trouwens, Claar. Ik geloof niet dat het echt een kwestie is of je zin hebt als je volksvertegenwoordiger bent zo van, sorry, voorzitter, ik heb vandaag geen zin in Verdonk. Mag ik een andere minister.
En jij denkt nog dat als je vragen stelt je daar antwoord op krijgt of zo. Nou dat hangt er ook nogal van af met welke minister je van doen hebt.
Maar vooruit, vertel jij eens wat je haar zou willen vragen. Misschien neem ik er een over. Voorzitter, ik heb hier de vraag van ene Claar van mijn weblog, niet dat ik haar echt ken hoor, behalve dat ze van de PvdA is, maar omdat ik geen zin had in de minister en zij wel stel ik nu maar de vraag die zij me gemaild heeft… Wie weet.
Hoi Fatima en Anja,
Ik wil graag een langere reactie schrijven over mijn eigen indrukken, maar ik zal even ingaan op jullie gesprekje over de stromingen die Vintges bedoelde. Volgens mij bedoelde zij dat je jezelf niet buiten een stroming hoeft te plaatsen om je voor in te zetten voor zelfontplooiing. Dat was ook de sfeer van de rest van de dag. Amina Wadud erkent de soenna volledig (het voorbeeld van de profeet) als een legitieme bron binnen de islam, hoewel zij zich voor haar onderzoeken vooral op de Koran richt.
En Anja, ik heb zo’n vermoeden met welke Fatima je in gesprek bent… als dat zo is, dan zat jij zelfs naast haar en heeft zij haar weg naar Al Nisa lang en breed gevonden! (Maar zij kwam iets later en heeft de inleiding van Vintges dus gemist)
Hartelijke groet,
Ik hoorde trouwens van de werkgroep Feminisme en Islam dat er in Trouw vandaag ook een artikel verschijnt over deze twee dagen in De Balie met Fatima Sadiqi, Ziba Mir Hosseini en Amina Wadud.
Dag Anja en Ceylan,
Dit is het artikel uit Trouw van vandaag:
Islam / De vrouw van het vrijdaggebed
door Elma Drayer
(Trouw) 2005-05-21
Amina Wadud baarde onlangs wereldwijd opzien door in New York het vrijdaggebed te leiden voor een gemengd publiek. ,,Niemand heeft het recht een fatwa over mij uit te spreken.”
Gereserveerd is haar blik, loodzwaar haar academisch taalgebruik. Dan ineens ontdooit ze, als het gesprek komt op haar jeugd. De moslimtheoloog is domineesdochter, haar vader was methodistenpredikant. ,,Ik borduur nog steeds voort op wat mijn vader me heeft geleerd. Hij was mijn eerste spirituele mentor. Aan zijn hand beleefde ik mijn eerste transcendente ervaringen. Ik mis hem nog steeds heel erg.’’
Dr. Amina Wadud (52) – ze is hoogleraar islamstudies aan de Virginia Commonwealth University – was deze week in Amsterdam om te confereren over ‘islam en feminisme’. Eerder dit jaar verscheen haar boek ‘De koran en de vrouw’ uit 1992 in Nederlandse vertaling. Deze doorwrochte studie kwam haar op islamitische razernij te staan: ze was geen echte moslim, ze begreep niets van de Koran. ‘Karaktermoord’, noemde ze het zelf. Meest gebruikte scheldwoorden: ‘westers’ en ‘feministisch’.
Onlangs zorgde Wadud opnieuw voor hevige beroering onder geloofsgenoten, nu wereldwijd. Op 18 maart leidde ze in New York het vrijdaggebed, voor een publiek van vrouwen én mannen. Het was een daad van lutheraanse allure. Binnen de moslimwereld domineert de gedachte dat vrouwen daartoe niet bevoegd zijn. Wadud: ,,Ik had al vaker een vrijdaggebed geleid, maar steeds in alle discretie. Twee maanden geleden besloot ik een stap voorwaarts te doen. Publiekelijk een daad te stellen. Dat zal niet metéén tot verandering leiden, maar het heeft wel debat opgeleverd.”
Wat heet. Haar actie leidde wereldwijd tot niet mis te verstane fatwa’s van moslimgeestelijken. Nee, zegt ze, bang is ze niet. ,,Niemand heeft de jurisdictie om over mij een fatwa uit te spreken. Ik ben aangesloten bij een soefi-orde. Ik ben geen Egyptische, ik kom niet uit Saoedi-Arabië. Een moefti van een land waarvan ik geen inwoner ben, van een wetsschool waarvan ik geen aanhanger ben, kan mij niet klein krijgen. Ik ben theoloog, ik beroep me op mijn kennis van de Koran.”
Wadud vond de deur naar de islam, zoals ze het zelf formuleert, in 1972. Ze meldde zich bij een moskee waar ze met open armen werd ontvangen. Vanaf het eerste moment dat ze de Koran opensloeg, zegt ze, was de overgave volledig. Ze verruilde haar roepnaam Mary (de moeder van Jezus) voor Amina (de moeder van Mohammed).
Haar vader heeft haar bekering nog net meegemaakt. ,,Toen was hij al erg ziek. Ik moet eerlijk toegeven dat ik destijds nog niet zo goed ingevoerd was in de islam als ik nu ben. Ik benadrukte bij hem mijn keuze voor het geloof in het heilige. Over andere kwesties hebben we niet gepraat. Omdat hij zo ziek was, vond ik het niet het moment om te polemiseren. Twee jaar later stierf hij.”
Als Afro-Amerikaanse, zegt Wadud, weet ze wat het is om veroordeeld te zijn tot ‘een gemarginaliseerd bestaan’. Vandaar haar inzet voor de vrouwenzaak. Ze noemt zichzelf géén feministe; het feminisme ziet ze als een beweging van blanke vrouwen uit de middenklasse. Haar geloof in een rechtvaardige God, herhaalt ze telkens weer, dicteerde haar de overtuiging dat man en vrouw gelijk zijn.
Wadud meent dat de hoognodige hervorming binnen de islam moet beginnen bij de Koran. Ze wil het heilige boek bevrijden van letterlijke lezing. Hartstochtelijk pleit ze voor een ‘contextgebonden’ interpretatie, zonder de heiligheid of het openbaringskarakter van de eeuwenoude tekst in twijfel te trekken.
De waarden en principes van de Koran zijn eeuwig, zegt Wadud. Maar je kunt onmogelijk, vindt ze, een heilig boek uit het zevende-eeuws Arabië integraal toepasbaar verklaren in de geglobaliseerde wereld van nu. ,,We leven in een tijd dat vrouwen bijna even goed zijn opgeleid als mannen. Ook moslimvrouwen, al lopen ze ernstig achter. Dat creëert de noodzaak voor een genderinclusieve benadering. Helaas is de islamitische traditie door mannen opgebouwd, het intellectuele debat altijd door mannen gevoerd.”
Wadud aarzelt zelfs niet om Allah tot sekseneutraal wezen te verklaren. Nergens in de Koran staat volgens haar expliciet dat God mannelijk is. Dat heeft de traditie ervan gemaakt. Onbekommerd noemt ze Allah He, She en It. Vooral Arabische mannen, vertelt ze geamuseerd, jaagt ze daarmee hoog in de gordijnen.
Heel slim beschouwt Wadud de hadith – de later ontstane overleveringen betreffende de Profeet – als hors concours. Die plaatst ze mijlenver onder de heilige Koran. Dat schiet op, aangezien juist de hadith grossiert in misogynie. Wadud: ,,De openbaring van God aan Mohammed staat op een heel ander niveau dan de hadith. Ik erken de belijdenis: ‘Er is geen God dan God, en Mohammed is zijn profeet’. Als er één God is die de grootste is, dan kunnen wij mensen alleen maar aan elkaar gelijk zijn. Niemand mag zichzelf boven een ander stellen.”
Nergens in de Koran kun je volgens haar een rechtvaardiging vinden voor de achterstelling, laat staan voor het slaan van vrouwen. Ook het sluiergebod vat ze ruimhartig op. Van belang is het principe van de ingetogenheid, vindt ze, niet ‘dat stukje textiel’. Geen moslima hoeft zich verplicht te voelen. Zelf draagt ze de hidjaab vooral bij publieke optredens. ,,En niet als ik het gras rond mijn huis moet maaien.”
Wadud blijkt uitstekend op de hoogte van Ayaan Hirsi Ali’s strijd tegen vrouwenonderdrukking. De film ’Submission’ heeft ze gezien. ,,Persoonlijk bewonderde ik sommige esthetische manipulaties.’’ Verwerpt ze, zoals zoveel van haar geloofsgenoten doen, Hirsi Ali’s manier om aandacht te vragen voor de vrouwenzaak? ,,Ik ben niet het type om zoiets af te keuren. Haar film was provocatief, bedoeld om een reactie op te roepen in de moslimwereld. En helaas is er veel intolerantie onder extremisten. Compleet onacceptabel was natuurlijk dat Theo van Gogh om die film is vermoord.’’
Zelf, zegt ze, prefereert ze andere middelen om te strijden tegen onrecht binnen de islam. ,,Extremisme leidt tot extremisme. Niet tot harmonie en tolerantie.” Bovendien, vindt ze, ontkent de ‘overdreven media-aandacht’ voor moslimextremisten de diversiteit van de ‘gewone’ islam.
Maar moet je -zie haar eigen optreden in het vrijdaggebed- soms niet extreem zijn om een doorbraak te forceren? Misschien, zegt Wadud. ,,Het punt is dat ik het deed vanuit het geloof. Dat staat voor mij voorop. Ik wijs op de rijke mogelijkheden van de Koran, dat kan moslims verder helpen. Hirsi Ali is antigeloof. Een groot verschil.”
Hoe succesvol acht Wadud haar eigen kruistocht voor een vrouwvriendelijker islam? Bescheiden meldt ze dat alleen Allah dat weet. ,,Ik kan niet in de toekomst kijken. Maar ik heb in deze drie decennia verandering gezien. Er zijn méér vrouwen die zich bezighouden met hervorming. Daarom is het zo belangrijk dat wij onze mond opendoen in het openbaar. Zelfs conservatieve moslims beginnen nu te begrijpen dat je vrouwen niet blijvend kunt uitsluiten. Dat geeft mij hoop.”
Citaten van Amina Wadud uit ‘De koran en de vrouw’
,,Wat de Koran voorschrijft, overstijgt tijd en ruimte.”
,,Nergens wordt in de Koran een vrouw bevolen haar man te gehoorzamen.”
,,Er zijn wat betreft spiritualiteit geen rechten van de vrouw te onderscheiden van die van de man.”
,,Wat betreft hun potentiële relatie tot God zijn zij gelijk.”
,,Daarom moet de Koran steeds opnieuw bezien worden tegen het licht van de veranderende wederzijdse verantwoordelijkheid tussen mannen en vrouwen.”
,,Alle interpretaties die de toepassing van de richtlijnen van de Koran verengen tot letterlijke imitatie van de oorspronkelijke gemeenschap, doen de tekst onrecht aan. Geen enkele gemeenschap kan daarom een kopie zijn van die oorspronkelijke gemeenschap. In de Koran wordt dit ook nooit als het doel gesteld. Het doel is veeleer het nastreven van zekere kernwaarden in de ontwikkeling van de mens, zoals rechtvaardigheid, gelijkgerechtigheid, harmonie, morele verantwoordelijkheid, spriritueel bewustzijn en ontwikkeling.”
,,In de strijd om gendergelijkheid hebben de wachters bij de poorten van de moslim status-quo bij tijd en wijle heftig gereageerd op de roep om gerechtigheid. De loopgraven zijn diep en het gevecht is dikwijls unfair, maar mijn motivatie om deze strijd aan te gaan is rostvast.”
Uit ‘De koran en de vrouw’. Amsterdam, Bulaaq; ISBN 9054600977, 240 blz, €16,50
beste mensen, even een korte reactie mbt de discussie over stromingen en geluiden binnen de Islam waar feminisme bij kan aansluiten. In een stukje waarin ik dit bespreek (in Trouw) verwees ik in dit verband concreet naar het soefisme: veel vernieuwende denkers binnen de Islam halen hun inspiratie uit deze ethisch-spirituele stroming in de Islam die teruggaat tot de 8e eeuw, waarin vrouwen van oudsher ook in leidende rollen zijn te vinden. Bv prof. Nasr Abu Zayd (werkzaam bij de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht) vindt zijn inspiratie in het soefisme en ook prof. Amina Wadud noemt het soefisme, als een van haar achtergronden. Echter: de spirituele kanten van de Islam zijn als zodanig aanleiding voor een feministische visie, zo betoogden Ziba Mir-Hosseini en Amina Wadud op de conferentie, omdat er een soort natuurlijke relatie bestaat tussen de egalitaire boodschap van de Koran, die mannen én vrouwen als ethisch-spirituele wezens beschouwt, en een strijd voor ‘gender justice’. hartelijke groet, en: mooie foto’s en teksten anja, dank!
Dit is het artikel van Karen Vintges zoals het in Trouw verscheen en waar ik het citaat aan ontleende:
Moslimvrouw hoeft geen omweg te nemen
Trouw, 25/11/2004
Ayaan Hirsi Ali laat zich inspireren door feministen die het westerse liberalisme tot norm verklaren. Hierin is geen plaats voor religie. Maar ook vanuit de islam is feminisme mogelijk.
Islamitisch feminisme
Karen Vintges
Bij de huidige polarisatie in Nederland speelt de positie van de islamitische vrouw een belangrijke rol. In deze kwestie heeft de politica Ayaan Hirsi Ali een uiterst consequente houding ingenomen, zoals die ook tot uiting kwam in de film ‘Submission I’.
Het is een houding die ook bij veel Amerikaanse feministen valt aan te treffen en die berust op de idee dat het feminisme in wezen een liberalisme is en zich niet verzoenen laat met religie als zodanig.
Maar in de discussie tussen multiculturalisten en feministen zijn ook andere posities ingenomen, bijvoorbeeld door islamitische feministes zoals Leila Ahmed, die menen dat islam en feminisme elkaar niet uitsluiten maar heel wel samen kunnen gaan. Deze laatste benadering biedt een alternatief voor het gepolariseerde klimaat rond het denken over vrouwenonderdrukking, waar ook het feminisme in Nederland al een tijd onder lijdt.
Het feminisme is de afgelopen twee decennia sterk bekritiseerd door vrouwen uit de Derde Wereld die het feminisme verweten dat het westerse waarden zoals autonomie, vrijheid en individualiteit op wil leggen aan vrouwen uit andere culturen. Westerse feministen namen deze kritieken ter harte en reageerden over het algemeen door zich jegens niet-westerse culturen terughoudend op te stellen, uit respect voor culturele diversiteit.
Als reactie op deze terughoudende opstelling publiceerde de Amerikaanse politieke filosofe Suzan Moller Okin in 1999 haar felle en invloedrijke essay met de titel: ‘Is Multiculturalism Bad for Women?’. Daarin stelt zij dat een politiek van multiculturalisme en aandacht voor diversiteit schadelijk is voor vrouwen en dat het westers liberalisme, met zijn uitgangspunten van de rechten van het autonome individu, voor het feminisme de universele norm moet zijn. In Nederland heeft Ayaan Hirsi Ali, geïnspireerd door Okins pleidooi, dit standpunt ingenomen en zich ook politiek aan de zijde van het liberalisme geschaard.
Haar kritiek op de algemeen terughoudende opstelling waar het de positie van niet-westerse vrouwen betreft is terecht. Zij heeft gelijk dat er stelling moet worden genomen tegen vrouwenonderdrukking, ook in niet-westerse culturen. Maar haar verdediging daarvan in termen van een liberaal feminisme is contraproductief, omdat het liberalisme een verhaal is waar veel vrouwen zich niet in kunnen herkennen. Een bredere, multiculturele of liever cross-culturele basis voor een mondiaal feminisme is nodig.
Leila Ahmed in haar boek ‘Women and Gender in Islam’ geeft een aanzet daartoe door te benadrukken dat de Koran zich op dezelfde manier tot vrouwen als tot mannen richt, namelijk als spirituele en ethisch verantwoordelijke wezens, die in hun handelen eenzelfde niveau van voortreffelijkheid kunnen bereiken. Zij verwijst in dit verband bijvoorbeeld naar hoofdstuk 33 vers 35 van de Koran, dat als volgt eindigt: “de mannen en de vrouwen die nederig zijn, de mannen en de vrouwen die aalmoezen geven, de mannen en de vrouwen die vasten, de mannen en de vrouwen die hun kuisheid bewaren, de mannen en de vrouwen die Allah vaak gedenken – voor zulken heeft Allah vergiffenis en een grote beloning bereid.”
De fundamentele tweeslachtigheid van de islam, aldus Ahmed, is erin gelegen dat deze expliciete aanspreking van vrouwen gepaard gaat met islamitische wetten die de zelfrealisering van vrouwen belemmeren. In de geschiedenis van de islam zijn er echter van meet af aan vrouwen geweest die zich wél als zodanig hebben ontplooid, zoals bijvoorbeeld de mystica Rabia van Basra, die in de achtste eeuw een leidende rol speelde bij het ontstaan van het oorspronkelijke soefisme. Rabia leidde daarbij een leven als vrouw in vrije en open uitwisseling met andere mannen en vrouwen, zonder onderworpen te zijn aan mannen, en veel vrouwelijke soefi’s hebben haar voorbeeld gevolgd. Ook later in de geschiedenis van de islam treffen we tal van vrouwen aan die hun eigen leven vormgaven. Zo blijkt de geschiedenis veel diverser te zijn ten aanzien van de positie van de vrouw, en zo hoeft het feminisme dus niet de omweg te nemen van het liberalisme om te pleiten voor zelfontplooiing en zelfbeschikking van vrouwen, maar kan zij aansluiten bij geluiden en stromingen binnen de islam zelf.
Het feminisme valt niet samen met het seculiere liberalisme. Seculiere en islamitische feministen vechten in landen als Iran en Egypte zij aan zij voor de rechten van vrouwen, zonder elkaar te bestrijden. Het zou toch te gek zijn als dat in Nederland niet kan.
Karen Vintges is universitair docent politieke en sociale filosofie aan de Universiteit van Amsterdam.
Leuk om alle reacties hierboven te lezen. Ik heb mij de afgelopen paar maanden op het moslimfeminisme gestort, maar kan niet alles bijwonen en lezen (niet alleen een kwestie van tijd, maar ook van geld). Niet alleen de media hebben schuld aan de onbekendheid van alle positieve ontwikkelingen (aan de diverse aktiviteiten in De Balie werd uitgebreid aandacht besteed en ook over Tariq Ramadan wordt regelmatig geschreven, hoewel niet altijd erg positief, en ook Abu Zaid is wat langer geleden uitgebreid in het nieuws geweest). Er zijn ook allerlei ontwikkelingen gaande waar door moslims zelf weinig ruchtbaarheid aan wordt gegeven, of waar ze geen mediacircus van willen maken. Om al die ontwikkelingen toch wat meer toegankelijk te maken ben ik met een website bezig (klik maar op mijn naam hieronder) waarop ik allerlei initiatieven kort belicht en zo mogelijk link. Het is niet als concurrentie bedoeld, maar eerder als ontsluiting van versnipperde informatie. Mocht iemand nog zinnige tips hebben dan houd ik mij aanbevolen.
Ik heb Amina’s boek met veel interesse gelezen. Ik ben het op erg veel punten met haar eens, vind het alleen jammer dat ze de soenna grotendeels buiten beschouwing laat. Even reagerend op het prior text verhaal: ze geeft zelf aan dat haar interpretatie niet zaligmakend is omdat zij ook een kind van haar tijd is. Haar manier om met de Koran om te gaan helpt mij ook weer verder in de verdieping van het geloof (ik ben nu zo’n 8 jaar moslim, maar leer nog dagelijks bij).
In haar boek concludeert ze dat het onzin is dat een vrouw geen leider zou kunnen zijn. In de Koran wordt erg positief gesproken over de koningin van Saba, Bilqis of Balqis, die later met Salomo (Soeleiman) getrouwd is. Verder staat er een aantal keren dat degene met de beste kwalificaties voor en functie moet worden gekozen. De notie dat een vrouw geen leider kan zijn is uitsluitend op de soenna gebaseerd, en daar zegt ze helemaal niets over. Mogelijk gaat het zelfs om valse overleveringen, verzonnen door mannen die de macht niet wilden delen. Daar zinspeelt Riffat Hassan op en het blijkt ook uit het onderzoek van Anne Sofie Roald.
Maar voor mij en de meerderheid van de moslims, ook voor vrouwen als ik afga op wat ik zo om mij heen hoor, gaat het te ver dat Wadud als imaam optreedt voor een gemengd gezelschap. (Velen hebben al moeite met een gemengd gezelschap op zich en zien de vrouwen liever in een aparte ruimte, maar tegen het einde van het leven van Mohammed was het gebruikelijk dat de mannen voor stonden en de vrouwen achter).
Ik zou hier de vraag willen stellen: heeft Wadud tijdens de bijeenkomst of de lezing iets gezegd over bronnen waarop zij haar voorgangerschap baseert? Ik heb daarover niets gezien in de interviews die ze naar aanleiding van haar actie heeft gegeven. In het interview met NRC verwijst ze naar een voorval waarbij Mohammed Umm Waraqa toestemming zou hebben verleend mannen voor te gaan. Er bestaan enkele ahadieth waaruit blijkt dat zij met toestemming van de Profeet haar huisgenoten voorging, maar uit het verhaal wordt niet duidelijk of daar mannen onder waren. Bovendien is voorgaan in huiselijke kring nog iets anders dan in het openbaar. Er zijn bij mijn weten geen overleveringen waarbij de Profeet uitdrukkelijk een vrouw heeft laten voorgaan in het openbaar. Veel mannen kunnen het gewoon emotioneel niet aan om achter een vrouw te staan. Dat is de keerzijde van het sterke geslacht… Daar zou toch enigszins rekening mee gehouden moeten worden. (Ik heb haar de vraag zelf gesteld, maar ze reageert niet op mijn e-mail, zelfs niet met een verzijzing naar een artikel.)
Ceylan heeft mij de vraag eens gesteld waarom ik mij zo voor het moslimfeminisme opwerp. Dat vraag ik mijzelf ook wel eens af, maar een van de redenen is misschien dat juist op dat gebied blijkt hoe corrupt er vaak met het geloof wordt omgegaan. Daarbij komt dat ik altijd probleemloos met vrouwen heb samengewerkt en dat vrouwen vaak net even anders met de dingen omgaan dan mannen, wat heel positief kan uitpakken. Ik vind het daarom jammer dat die vrouwelijke inbreng voor veel moslims zo problematisch is.
Het is een beetje lang geworden, mijn excuses.
Mooie bijdrage, Hendrik Jan. Wadud heeft niets gezegd over de bronnen. Ik heb ook al meer reacties gehoord dat ook vrouwen het niet zo prettig vinden om gemengd te bidden, al was het alleen maar dat je een nogal onelegante blik werpt op de achterkant van degene die voor je bidt als je knielt en je voorhoofd naar de grond buigt, en die achter jou weer op jou.
Ik ben van plan, als ik mijn serietje weer voortzet, om ook een aflevering te besteden aan artikelen en boeken die meer licht doen schijnen op de mogelijke verbinding tussen feminisme en islam. Daar komt uiteraard ook de literatuur in voor die jij noemt.
Nog een kleine aanvulling. Het probleem is niet het gemengd bidden; bij ons bidden de mannen voor en de vrouwen achter in dezelde ruimte, zoals dat tijdens het leven van de Profeet gebruikelijk was. Er bestaat zelfs een overlevering waaruit blijkt dat vrouwen tussen de mannen stonden. Omdat de Profeet merkte dat mannen daardoor afgeleid werden heeft hij de vrouwen toen aangeraden (niet verplicht!) om achter de mannen te staan. Als je bidt wordt je geacht naar de grond te kijken, en niet naar het achterste van degene die voor je knielt!
Hendrik jan Bakker-> Dat heb je goed aangevuld.
Mijn complimenten
“Ik herinner me twee vrouwen die ik een keer in mijn publiek had, zegt Sadiqi. Het waren de twee vrouwen van dezelfde man. De een kuste de ander waar ik bij zat, en zei: we hebben geen problemen met elkaar, we hebben problemen met onze man. Als ik ziek ben zorgt zij voor me. De situatie in Marokko ziet er anders uit. Zo hebben de vrouwen wel degelijk macht binnen de sfeer van de privérelaties.”
Leuk ja, maar mag een vrouw er dan ook twee mannen op nahouden als zij dat wenst? Het antwoord weet je zelf ook. Het klinkt allemaal net zo als die protestants christelijke vrouwen in de jaren ’70 en ’80, die zeiden dat ook zij op hun manier feministe waren. Toen bestreed je dat nog Anja net zoals mijn moeder. Mijn moeder denkt er nog steeds hetzelfde over, maar wat is er met jou gebeurd?
Ik denk er nog steeds hetzelfde over, Sjaak, net als je moeder. Er is iets met jou aan de hand, dat je dat er niet uit kunt lezen. Beetje islamofobie misschien?