Fatwa
De term fatwa heeft een dreigende klank. We herinneren ons Salmon Rushdie die een fatwa kreeg uitgesproken tegen zich nadat hij de Duivelsverzen had geschreven dat door een aantal moslims als godslastering werd gezien waarna Rushdie, als afvallige volgens die fatwa gedood zou mogen worden. Rushdie leefde sindsdien jarenlang onder strenge bewaking, en de affaire had een heftige opleving van anti-moslim gevoelens tot gevolg. Anti-moslim gevoelens die niet uit de lucht kwamen vallen, we hebben al eerder geconstateerd dat westers anti-islamisme een lange geschiedenis heeft, en ook niet alleen maar door de Rushdie-affaire werden veroorzaakt. Rana Kabbani heeft een mooi boekje geschreven, Brief van een islamitische vrouw, waarin ze vertelt hoe ze haast gedwongen werd zich opnieuw als moslim te definiëren nadat ‘de nadruk kwam te liggen op islamitisch geweld, terrorisme en fanatisme. De westerse discussie over communisme was, tot voor zeer kort, vertekend door vooroordelen en angst, en bijna hetzelfde geldt voor de discussie over de zogenaamde islamitische bedreiging van westerse belangen’.
Ze zegt: “Ik kom ongegeneerd op voor mijn cultuur, maar de vele misstanden die gecreëerd zijn uit naam van de islam verdedig ik absoluut niet. Ik erken dat er aan islamitische landen duidelijke zwakheden en onvolkomendheden kleven, maar in dit boek heb ik geproberd te beschrijven wat ik ervaar als een buitengewoon positieve erfenis.” Voor Kabbani was het de Rushdie affaire, voor veel moslims hier was het de moord op Theo van Gogh. (Het boekje is heel leesbaar, aanbevolen.)
Een van de dingen waarin de islam verschilt van het christendom is dat het geen hoge autoriteit op aarde erkend, zoals het katholicisme de paus heeft die uitspraken doet die in principe voor alle katholieken gelden – al is daar aardig de klad in gekomen. De islam is in feite een lekenreligie zonder priesterhierarchie, schrijft Abdulwahid van Bommel. De relatie van de mens met God is een directe in de islam, zonder tussenkomst van priester of kerk. De mens heeft het woord van God gekregen in de koran. En in de koran staat meermaals: denk na, gebruik je verstand, raadpleeg je geweten. In oorsprong is de mens geschapen met een vrije wil, met het vermogen zich te ontwikkelen, na te denken, en in de bronnen lezen we dat er een grote ruimte is voor de mens om die vrije wil in te zetten als wordt er ook een richting aangegeven hoe, hoe je een goed mens kunt zijn, hoe je goed kunt zijn voor andere mensen.
De tijdgenoten vroegen van de Profeet vroegen hem naar het begrip ‘zonde’. Hij zei: raadpleeg je hart. Rechtschapenheid is datgene waar je ziel en je hart zich rustig over voelen. En zonde is datgene wat je innerlijk onrustig maakt en wat in je borst stokt, zelfs al hebben de mensen er herhaaldelijk een goed oordeel over gegeven. (Bron: Abdulwahid van Bommel)
Dit beeld staat haaks op het negatieve beeld van sommige totalitaire islamitische regimes die de onderdanen dwingen tot van alles, het dragen van burka’s en binnenblijven voor de vrouwen, zware lijfstraffen bij overtredingen, steniging van overspelige vrouwen, en dat met een beroep op dezelfde koran. regimes die ‘afvalligen’ zwaar straffen, terwijl er toch overduidelijk in de koran staat dat het geloof vrij is. Wat is nu de ware islam? Die van de ayatolla’s of die van de mens met de vrije wil die de overgave aan God (islam betekent overgave) ziet als een eigen keuze?
Wat is een fatwa?
Een fatwa is niets meer en niets minder dan een advies dat gevraagd is aan een rechtsgeleerde of rechtscollege door een gelovige of een groep gelovigen. Het is geen vonnis door een rechtbank. Een fatwa is niet per definitie bindend, het is een advies, en als advies is het zwaarwegender naarmate de rechtsgeleerde of het college in de ogen van degenen die het aanvragen meer gezag heeft. Het is vooral zwaarwegend voor de mensen die onder de rechtsschool of islamitische stroming vallen van degene die een uitspraak doet. Amina Wadud, die fatwa’s tegen zich uitgesproken hoorde omdat ze tegen de traditie in als vrouw voorgegaan is in een gemengde dienst legt die fatwa’s naast zich neer, omdat ze zijn uitgesproken door een islamitische school waar ze niet onder valt. Mensen, of gemeenschappen kunnen een fatwa (letterlijk een responsa) vragen bij verschillende islamitische rechtsgeleerden in verschillende landen, en zich dan laten overtuigen voor het meest logische antwoord. Of, uiteraard, door het meest bevestigende antwoord, want mensen zullen ook fatwa’s vragen om bevestigd te krijgen wat ze horen willen.
Hoe gaan de geleerden te werk? Het is duidelijk dat het moet gaan om een vraag waar het antwoord niet al letterlijk in de koran staat. De geleerden hanteren verschillende methodieken, een analoge vergelijking maken, kijken naar vroegere uitspraken, consensus zoeken, rekening houden met het algemeen belang, en na de afweging volgt er een antwoord. Algemeen wordt er van uitgegaan dat geen enkele individuele geleerde zonder raadpleging van anderen in staat is om een geldige fatwa uit te spreken.
Zo heeft de Al Hussain moskee in Assen na de moord op Theo van Gogh een fatwa aangevraagd bij de grootayatollah Mohammed Hoessein Fadlallah in Libanon, een sjiïtische geestelijke. Bestuurslid Alwasaty wilde dat doen om in ieder geval de sji’itische moslims zonneklaar duidelijk te maken dat terroristisch geweld ‘haraam’ is, tegen de wil van God. En dat gebeurde. Dit was de fatwa, die volgde in december 2004: “In de naam van de Barmhartige en de Goedertierene” verbiedt Fadlallah, “aan iedereen om welke daad dan ook te verrichten, die schade toebrengt aan de openbare orde in Nederland, door een overijverige, onbeheerste reactie”.
Het protestantisme erkent ook geen hoge autoriteit op aarde. Vraag het maar aan de collega’s van de SGP. Zij mogen zichzelf niet eens een gesneden beeld maken van God, onze Here. Dat Islam dus verschilt van het christendom is een halve waarheid.
Het is ook in die zin een halve waarheid dat ook voor de Islam geldt dat een aantal ayatollah’s zichzelf zien als plaatsvervangers van Allah. Wat zij verkondigen is wet. En juist die stromingen zijn volstrekt verkeerd. Overigens net zo verkeerd als het christendom.
Is anders persé verkeerd? Alleen de shi-ietische minderheid van moslims erkent een eventuele zeggenschap van ayatollah’s, maar dat is de eigen keus van de groep die dat doet. Politiek gezien is er in veel landen natuurlijk niet zoveel keus, maar ik heb het even over de situatie hier, waar je kunt kiezen hier aan vast te blijven houden of niet. Mijn stroming is het ook niet, maar ik heb altijd geleerd dat je het ergens niet mee eens hoeft te zijn om het toch te kunnen respecteren.
Een gedachte die verwarring brengt. Je hoeft het ergens niet mee eens te zijn om te kunnen respecteren. Hm, ik ben het niet eens met de SGP visie dat vrouwen geen functies in de partij mogen vervullen. Kan ik daar respect voor opbrengen? Nee, lukt niet. Ik ben het niet eens met het afhakken van een hand van een dief. Kan ik daar respect voor opbrengen. Nee, lukt ook niet. Godsdienst is een machtsmiddel. Het is opium voor het volk schreef een denker wiens gedachtengoed al een tijdje niet meer in de mode is ooit. Zo is het. Godsdienst is prima voor iemand in zijn eigen hoofd. Niet zodra wie dan ook mij komt zeggen wat ik moet doen of denken. Dan heb ik er helemaal geen respect voor.
Ik geloof dat je een paar dingen door elkaar haalt, sylans. Natuurlijk hoeven we geen respect op te brengen voor het afhakken van handen. Dat is tegen de universele mensenrechten. Dat er groepen en regimes zijn die de godsdienst denken te kunnen gebruiken als legitimatie van onrecht – het is een feit. Maar dat kan praktisch met elke ideologie. Je hebt een wat simpel idee dat godsdienst tegelijk machtsmisbruik is en dat elke godsdienst aan de gang zou gaan om jou voor te schrijven wat je moet denken. Dat klopt niet met de werkelijkheid. Dus ik zou niet zulke dikke planken zagen als ik jou was.
Vertel mij maar wat het Christendom anders vertelt dan leven in de vreze des Heren. Vertel mij wat de Islam anders vertelt dan leven in de wetenschap dat Allah almachtig is. Vertel mij maar wat Jehovah allemaal niet regelt. Mijn plankjes zijn erg dun. Ze kunnen nog veel dikker. Ik begrijp jouw cursus Islam niet. Ik begrijp de dieper liggende achtergrond niet. Begrip kweken voor godsdiensten die onderdrukken? Komt mij als een dikke plank voor. Hoeveel begrip kweek jij voor de heren (en dames) van de sgp? Is dat net zo’n breed begrip als voor de heren Ayatollah? Nee toch? Afgezien nog van de feitelijke onjuistheden over het christendom in jouw tekst. Nee, het komt mij allemaal iets te vrijblijvend over.
Dat je mijn cursus islam niet begrijpt is wel duidelijk, Sylans. Je wilt koste wat koste vasthouden aan de gedachte dat er maar één invulling is van de islam, namelijk die van de ayatollah’s. Daarmee ga je dus geheel voorbij aan de vele moslims die ik op dit weblog gepresenteerd heb of die zelf aan het woord zijn geweest: die je zouden kunnen laten zien dat niet elke moslim een ayatollah aanhanger is. Net zo min als elke christen een sgp aanhanger is. Ik bijvoorbeeld niet. Je zit kennelijk zo vast in de gedachte dat elke godsdienst per definitie onderdrukkend is dat zelfs levende bewijzen van het tegendeel voor jou niet zichtbaar zijn. Wat ik je vertellen heb komt dus niet bij je over. Het zij zo.
Beste Sylans,
Je stelt m.i. terecht dat er weinig verschil tussen christendom en islam is. Naast enkele ideologische verschillen (met name eenheid versus drie-eenheid, Jezus als profeet en Jezus als zoon van God) zijn er vooral praktische verschillen. Maar in beide religies (en in de joodse) is God almachtig, wat niet wil zeggen dat mensen geen keuzevrijheid en eigen verantwoordelijkheid hebben. Ik denk dat je dat over het hoofd ziet.
Behalve iets in ons hoofd is godsdienst ook een moreel stelsel. Dat geldt voor de islam sterker dan voor het christendom, maar, hoewel Nederland een democratisch, man made rechtsstelsel kent, kan je er heel veel christelijk gedachtegoed in terugvinden. Bijvoorbeeld rechtvaardigheid en naastenliefde (hoewel beide nu wel aan het afnemen zijn). Niets om je ongerust over te maken den ik.
Ayatollah’s (“tekens” van Allah) zijn Iraanse (Sji-ietische) geestelijken. Sji-ieten maken hooguit 10 % van alle moslims uit. Daar laat ik mij als soenniet de wet niet door voorschrijven (ook niet door Saoedische geesteliken overigens). In een (ideale) islamitisch-soennietische samenleving laat de regeringsleider zich adviseren door juristen en theologen. Dat kan in de vorm van onze Raad van State. De islamitische bronnen zeggen zo goed als niets over de staatsvorm. Het enige dat in de Koran van leiders gevraagd wordt is onderling overleg (sjoera) en rechtvaardigheid. Maar of het een koningshuis moet zijn, een ‘verlichte’ dictatuur of een ‘echte’ democratie ligt helemaal open, zolang het leiderschap maar ten dienste van het volk staat. Ik denk dat het daar in veel ‘islamietische’ staten momenteel aan schort (Saddam Hoessein, Saoedi-Arabië).
Over islamitische staatsvormen is het volgende boek een aanrader:
Abd al-Rahman Azzam: The Eternal Message of Muhammad (ISBN 0946621489 £11.95) (Azzam is een van de grondleggers van de Arabische Liga – ik vermoed dat hij iets anders in gedachten had dan de huidige moloch)
Dan nog iets over onderdrukkende godsdiensten. Met dit forum probeert Anja juist te laten zien dat er ook nog moslims zijn (meer dan je denkt) die de islam niet als onderdrukkend, maar zelfs in zekere zin als bevrijdend ervaren. Die gaan ’terug naar de bron’ en ontdekken dat onderdrukking niet van God afkomstig is, maar van mensen die met eigen interpretaties hun persoonlijke belangen proberen te veilig te stellen. Het verbaast mij dat dat je is ontgaan.
Groet,
Hendrik Jan Bakker
In het boek van Tariq Ramadan (Westerse moslims en de toekomst van de islam) staat ook een paragraaf over de vraag wat een fatwa is, aan welke voorwaarden degenen (geleerden) moeten voldoen om fatawa (mv van fatwa) te kunnen uitspreken en hoe omgegaan kan worden met verschillende fatawa die elkaar zelfs soms lijken tegen te spreken of dat gewoon doen (pag. 70 t/m 74). Een fatwa is dus een juridisch besluit (of advies), dat echter zelden overdraagbaar aan anderen of andere situaties (of algemeen toepasbaar te verklaren) omdat het een antwoord is op een specifieke vraag van een specifieke groep of individu in een specifieke context. Het kan dan ook gebeuren dat eenzelfde vraag tot verschillende fatawa leidt als het bijvoorbeeld om verschillende geografische gebieden gaat. Dat gebeurde al in de vroege periode van de islam. Tariq Ramadan haalt een voorbeeld aan van één van de grondleggers van een soennitische wetschool (Sjafi’i), die één van zijn fatawa wijzigde nadat hij van Bagdad naar Cairo was gereisd.
De meeste geleerden zijn wel van mening dat bij exact gelijke omstandigheden er maar één goede uitspraak mogelijk is, degene die het dichtst bij de waarheid is. In de Koran wordt hier ook een voorbeeld van gegeven (voor de liefhebber: 21: 79). Maar het hoeft niet altijd zo te zijn dat wij precies weten of erachter kunnen komen welke uitspraak de juiste is. De geleerden accepteren daarom de diversiteit van uitspraken (fatawa) en dit vraagt een bescheiden houding van hen.
Tariq Ramadan besluit deze uitleg met het advies dat “op het moment dat er geen onweerlegbaar bewijs is aangaande het bestudeerde probleem, iedere moslim de mening moet volgen waarvan het bewijs en de waarde hem na overdenking en analyse het meest voor de hand liggend en het meest overtuigend lijken” (pag. 74).
Dit zegt dus veel over de verantwoordelijkheid van iedere moslim zelf, ook degenen die een beroep doen op geleerden voor een juridische uitspraak of advies. Dit spreekt overigens veel ‘bekeerde’ moslims in mijn omgeving (en mijzelf) zeer aan, omdat dit nauw aansluit bij de manier van een probleem of dilemma benaderen die wij van jongsaf aan hebben meegekregen (adequate informatie zoeken, advies vragen, de opbrengst analyseren en overdenken en beslissen). Steeds meer jonge moslims onderzoeken dit aspect van de islam ook kritisch. Er is gelukkig ook wel enige zelfspot over de absolute manier waarop soms met fatawa wordt omgegaan. Zo hoorde ik eens twee islamdocenten een groep jonge moslims hun fatawa aanbieden: 1 fatwa voor een euro, 3 voor 2,50 euro!