Derde golf

Mijn vrienden in Gaza kijken wel eens naar mijn weblog om te raden wat ik doe, maar ze lezen natuurlijk geen Nederlands. Ze zien de foto’s. Het is ze opgevallen dat er de laatste tijd erg veel foto’s opstaan van vrouwen met hoofddoeken. Wat ben je toch aan het doen, vroegen ze.

Leg dat maar eens uit. In Gaza is moslim zijn zo gewoon dat je het er niet over hoeft te hebben, en ‘opkomen voor moslims’ – is dat dan nodig? En hoezo? Wat hun betreft zit Nederland vol met erg aardige mensen want ze kennen geen andere (wie gaat er anders naar Gaza) mensen die duidelijk niks hebben tegen Arabieren of islamieten, en mijn vrienden daar hebben niks tegen christenen, joden of ongelovigen, dus wat is er in Nederland dan aan de hand? Emancipatie van moslimvrouwen? Okee, daar komen we weer op bekend terrein, want dat heb je in Gaza ook.

Wie mijn weblog al een tijdje langer volgt kan het ondertussen ook zijn opgevallen: we zitten in Nederland al midden in de derde feministische golf. Niet de golf die zogenaamd door Opzij en Hirsi Ali is uitgeroepen (waarna geen groep van moslimvrouwen, Marokkaanse, Turkse, vluchtelingen, migrantenvrouwen haar ooit nog tegen is gekomen) maar de echte. Die veel mensen niet waarnemen, waaronder sommige van de vrouwen zelf niet, omdat feminisme wordt geassocieerd met spandoeken op straat en tegen de mannen zijn en felle debatten. De derde golf ziet er niet hetzelfde uit als de tweede – zoals die er overigens ook niet hetzelfde uitzag als de eerste. (Zo kwam praktisch geen feministe uit de eerste golf op de gedachte dat mannen zouden moeten delen in zorg en huishouden. Het ging nog puur om vrouwenrechten als werk, stemrecht, voorbehoedmiddelen, om het over het ‘privéleven’ te hebben was voor de eerste feministes ook tamelijk ongepast en niet politiek).

Een groot verschil dat je kunt waarnemen tussen tweede en derde golf is dat het nu gaat om ‘gemengde’ emancipatie, ik bedoel, het gaat niet alleen om emancipatie als vrouw maar tegelijkertijd ook als migrant. Dat wil zeggen dat het gaat om een complex proces, met dubbele doelen en dubbele loyaliteiten. Dat kennen we wel, uit de tweede golf, er waren meer vrouwen met een dubbel emancipatieproces, lesbische vrouwen, arbeidersklassevrouwen, en ik heb er een keer wat over geschreven. Maar dat ging toen nog over ‘minderheden’ binnen de grote beweging. Nu is dat dubbele proces de norm, in plaats van de uitzondering.

Wat ik zie, in vele varianten, zijn vrouwen die proberen een beetje meer keuzevrijheid voor zichzelf te veroveren. Het recht om zich te ontwikkelen, zelf een partner te kiezen of geen partner. Deels is dat een bijkomend verschijnsel als tweede generatie migrantenvrouwen een opleiding willen volgen, een baan willen hebben. Deels is dat het gevolg van een plek willen vinden in een samenleving waarin veel haaks staat op de traditie waar de ouders vaak nog aan hangen, en soms juist meer omdat de nieuwe omgeving als vreemd en vijandig wordt ervaren. Maar die vrijheid wordt niet per se alleen op de mannen veroverd, zoals voor de vrouwen van de tweede golf nog gebruikelijk was. Soms is de tegenstand meer te vinden in de tradities, in de familie, in de sociale controle in de culturele en religieuze gemeenschappen. Er moet rekening worden gehouden met ouders die aan de ene kant het beste willen voor hun dochter en hopen dat ze succes heeft in het leven, maar die aan de andere kant hun hart vasthouden als diezelfde dochter zelfstandig de wereld in stapt en bang zijn dat haar iets overkomt, dat de afstand te groot gaat worden. (Dat gevoel, als mijn kinderen te veel emanciperen raken we ze kwijt was soms ook het verhaal van arbeidersklasseouders met kinderen die gingen studeren, en ‘omhoog’ klommen op de sociale ladder) De dochters voelen zich soms gevangen in de behoefte hun gang te kunnen gaan en het mededogen met de ouders die zich vaak hebben opgeofferd om hun kinderen meer kansen te bieden. Terwijl ze zelf meer vrijheid willen en zich kunnen irriteren aan de hardnekkige oude gewoontes hebben ze ook vaak de behoefte om hun ouders te beschermen tegen de harder wordende houding tegen migranten in Nederland.

En dan is er nog het geloof. In de tweede golf liep de emancipatie van vrouwen gelijk op met de ontkerkelijking en ontzuiling. Er waren wel wat groepjes die probeerden om feminisme en christendom met elkaar te verenigen, de feministische theologie, maar die zijn als stroming altijd marginaal gebleven. De hoofdmoot van het feminisme was ongelovig of werd ongeloviger. Wat ook te maken had met het feit dat de kerken te boek stonden als vergaand patriarchale instituten, die vrouwen uitsloten van hogere ambten, vrouwen onder druk zetten om meer kinderen te krijgen, geen voorbehoedmiddelen te gebruiken, en scheiding moeilijk of onmogelijk maakten. Zo is er langzamerhand een beeld onstaan dat geloviger hetzelfde is als conservatiever, en dat vrouwen naarmate ze zich verder emanciperen ook meer afstand tot het geloof zullen nemen. Vandaar dat de derde golf, van moslimvrouwen die moslim willen blijven en in hun emancipatieproces hun geloof juist eerder verdiepen dan afschaffen niet begrepen wordt en soms zelfs in het geheel niet waargenomen.

In werkelijkheid zien we verschillende emancipatieprocessen naast elkaar – er leiden niet alleen meerdere wegen naar Rome maar ook naar Mekka. Er zijn vrouwen voor wie het afstand nemen van het geloof gelijk op is gegaan met hun persoonlijke emancipatie, maar die zijn binnen de derde golf eerder marginaal. Veruit de meeste vrouwen van de derde golf zien zichzelf als moslim, blijven moslim, al kan de invulling daarvan erg verschillen. Het doorlopende debat over vrouwen en islam is niet voor niets een centrale issue. Want dit is ook een feit: veel van de traditie die uit de landen van herkomst is meegenomen wordt als patriarchaal en paternalistisch ervaren. De kunst is dan om van elkaar los te weken wat traditie is en wat religie. Is een gedwongen huwelijk islamitisch? Bij nadere studie blijkt dat de koran gedwongen huwelijken verbiedt. Mag een moslim man zijn vrouw slaan? Het laatste woord is er nog niet over gesproken, maar alle studie wijst er op dat de koran in de richting wijst van meer gelijkheid voor vrouwen, dat geweld wordt afgekeurd, en dat ook de profeet zelf zeer neigde naar gelijkwaardigheid en geweld tegen vrouwen verafschuwde. Dit soort vragen zijn voor jonge moslimvrouwen in Nederland van levensbelang om een basis te vinden om hun verschillende identiteiten, als moderne vrouw, als gelijkwaardig partner, als moslim, als tweede of derde generatie migrant in Nederland, met elkaar in evenwicht te krijgen.

Dat proces heeft vele kanten en speelt zich tegelijkertijd af in een samenleving waarin de moslim, zeker de Marokkanen en Turken, gezien worden als een risicofactor, als probleem, als achterlijk, als mensen die hun bestaanrecht als Nederlanders nog moeten bewijzen. Geen aspect van hun leven lijkt nog vrij, hoe ze zich kleden, naar welke school ze gaan, met wie ze trouwen, welke taal ze spreken, hoe ze hun kinderen opvoeden, hoeveel paspoorten ze hebben, niets lijkt nog onschuldig, zo onschuldig als het voor autochtone Nederlanders is die zich pas hoeven te verdedigen als ze iets hebben misdaan en niet bij voorbaat al.

In dat krachtenveld moeten jonge vrouwen, en soms nemen ze hun moeder mee, hun eigen plaats bepalen. En dat doen ze. Dat is wat ik zie.
Uiteraard gaat dat niet probleemloos. Er is van alles aan de hand, en de emanciperende vrouwen hebben rekening te houden met alle kanten die het hen moeilijk maken: de eigen achtergrond waarbinnen, vaak begrijpelijk, een tendens is om juist het traditionele, vertrouwde, vast te houden. Het onbegrip van de tweede golvers die denken dat ze de wijsheid in pacht hebben en moslimvrouwen alleen zien als een groep die – met die hoofddoeken op – het licht nog niet heeft zien schijnen. En dus nauwelijks in staat zijn om bondgenoten te zijn in de derde golf. Een overheid die alleen de ‘achterstand’ ziet en niet de kracht, en heimelijk of openlijk de moslim migranten ziet als gevaar voor de samenleving. Daarbij ondersteund door een groep intellectuelen, waaronder voormalige moslims die nog feller anti durven te zijn dan de autochtone Nederlanders en daar ruimschoots voor beloond worden. Veel ruimte voor nieuw rechts. Links dat koudwatervrees heeft voor alles dat met religie te maken lijkt te hebben. En hele reeële uitsluitingsmechanismen. Het is niet niks om je in dat krachtenveld staande te houden.

Dit is geen emancipatie van simpele slogans, en dus ook niet van spandoeken. Het is geen emancipatie van de straat op, het is geen gevecht tegen één enkele ‘vijand’, mannen, de overheid. Veel jonge vrouwen, moslim of niet, noemen zich geen feministe omdat ze feminisme associëren met het beeld dat (helaas) is overgebleven van de tweede golf, met Opzij dat geen vrouw met een hoofddoek binnen wilde laten, met het gevecht tegen mannen, voor carriéres, tegen religie, een doorgeslagen individualisme dat wezenlijk onislamitisch wordt gevonden. Het feminisme van de derde golf, als je dat dus feminisme mag noemen – is een feminisme dat een balans probeert te vinden. Een evenwicht tussen individuele behoeften en collectieve verantwoordelijkheid, meer dan winnen ten koste van anderen, breken met familie, alles overboord gooien, alles voor het eigen ik. Een feminisme dat mannen probeert mee te nemen, als dat kan, dat de ouders niet in de steek wil laten als dat niet hoeft, dat het geloof liever wil verdiepen, terug naar de bron ervan, schoongemaakt van aangekoekte gewoontes, dan het weg te doen. Een feminisme waarin bondgenoten welkom zijn, onder de niet-gelovigen, anders-gelovigen. Ik zou het noemen: een inclusief feminisme, in plaats van een uitsluitend. Ik zou dus zeggen: die derde feministische golf is meer bij de tijd, en belooft meer goeds voor deze samenleving, dan dat wat er over is gebleven van de tweede golf, dat nog voornamelijk lijkt te gaan over een puur individuele keuze voor het eigen ego, naadloos passend binnen de vrijemarktideologie, waarin het woord solidariteit als een geitenharenwollensokken multikul woord heeft afgedaan.

Dat denk ik wel eens als ik iemand van vroeger meewarig hoor praten over al die moslimvrouwen die ‘nog niet zo ver’ zijn. Niet zover als wij, bedoelen ze.
Kijk nog eens.