Afvallligheid en de koran
Er zijn inmiddels een paar oordelen over de islam al bijna- ik zou willen zeggen: ingeburgerd. Zoals: de islam is een gewelddadig geloof, de islam is onverenigbaar met de democratie, de islam kent geen scheiding tussen staat en kerk, de islam is vrouwvijandig – en nog een die de laatste tijd regelmatig opduikt: de islam is zo streng tegen ‘ afvalligen’ dat ze zelfs gedood mogen worden.
In de circuits waarin dit soort oordelen circuleren wordt er zelden meer een poging gedaan om na te gaan of die oordelen wel kloppen, of de verschijnselen waar we het over hebben geen kenmerken zijn van bepaalde stromingen, of voorkomen in bepaalde landen waar de islam tot staatsgodsdienst is verheven (op zich een modern verschijnsel want de klassieke islam maakte wel degelijk onderscheid tussen religieuze leiding en de wereldlijke leiding) – het lijkt eenvoudiger om de oordelen te vellen over de islam als geheel.
Het begon met de fatwa over Rushdie, die met de dood bedreigd werd. In Nederland wordt Ayaan Hirsi Ali bedreigd. Daar hebben we uiteraard geen goed woord voor over. Ook als je vindt dat een godsdienst of een groep gelovigen wordt beledigd is dat geen excuus om het recht in eigen hand te nemen en mensen letterlijk te bedreigen. Maar het misverstand is dat die bedreiging gebaseerd is op de koran die zou zeggen dat afvalligen gedood mogen worden, of zelfs gedood zouden moeten worden. Dat is eenvoudig niet waar.
Het is ook in de praktijk te zien: ik ken meerdere mensen uit islamitische landen die zichzelf niet langer als gelovig of als moslim definieren die niet bedreigd worden als ‘afvallige’. Het gaat in het geval van Hirsi Ali ook helemaal niet om het feit dat ze niet meer gelooft, maar omdat ze gezien wordt als iemand die de islam aanvalt. Daar zien de andere ‘afvalligen’, zo kritisch als ze zijn, (denk bijvoorbeeld aan Farah Karimi) geen reden toe.
Abdulwahid van Bommel, imam, schreef in 2002 in Trouw een klein artikel over de kwestie van de afvalligheid en de koran. Het is informatief en leerzaam.
Hierbij.
Koran noemt geen straf voor afvalligheid
Abdulwahid van Bommel
In bijna elke discussie met en over moslims ligt een val wijd open op ons te wachten. Dat is de val van het grote verschil tussen wat de islam ergens over zegt in de zin van geopenbaarde tekst; overlevering, canonieke uitwerking of wijsheidstekst en wat mensen van allerlei denominaties binnen en buiten de islam ervan maken.
Een tweede, misschien nog grotere val is die van het gebrek aan zelfbespiegeling en zelfkritiek van moslims, waarbij gebrek aan kritisch analytische behandeling van de bronnen van waaruit wij handelen het meest opvalt.
We dienen het recht op vrijheid van meningsuiting als een integraal onderdeel van zelfontwikkeling te beschouwen. Wanneer je aan dit recht beperkingen gaat opleggen compromitteer je daarmee zowel de menselijke waardigheid als het verlangen om een persoonlijke groei door te maken. Terwijl dit twee door de islam erkende en gewaardeerde doelen zijn.
In de zaak van Ayaan Hirsi Ali kunnen we vaststellen dat het in strijd is met het wezen van de islam om iemand die een andere mening heeft met de dood bedreigen, zelfs als deze als kwetsend wordt ervaren. Respect voor de ander, ook de ander die tegenstander is of lijkt, is de toetsteen van waarachtige godsdienst. Elke vorm van eigenrichting is door de islam verboden, ook die van bloed- of eerwraak.
De Koran gaat ervan uit dat een afvallige zichzelf misschien naar de ondergang leidt, maar de islam geen schade kan toebrengen. De plaatsen in de Koran die aangeven dat moslims bij bepaalde overtredingen hun leven op het spel zetten, zijn duidelijk genoeg. In geen van de verzen over afvalligheid wordt daaraan de doodstraf verbonden. Al wie ongeloof in ruil neemt voor geloof, is elk gevoel voor de juiste richting kwijt (2:108); Veel van de mensen van het Boek zouden u wel uit afgunst weer tot ongeloof willen brengen nadat u tot geloof bent gekomen en de Waarheid hen duidelijk is geworden. Maar vergeeft hen en wees tolerant totdat God met Zijn gebod
komt. (3:144); Hij die zich op zijn hielen omdraait (hier gebruikt als: na het overlijden van de profeet de islam de rug toekeren), zal aan God totaal geen schade berokkenen.
Twee andere verzen gaan over mensen die voor een korte tijd moslim werden en er weer afstand van deden, of moslim werden, dan weer twijfelden en uitstapten, dan weer instapten, waarna ze weer iets anders probeerden. Indien er een straf op afvalligheid had bestaan had dit proces nooit kunnen plaatsvinden. (3:72; 4:137).
Nog krachtiger is de mededeling dat iedereen die zich van de islam afwendt, moet weten dat God dan een ander volk zal voortbrengen dat Hij zal liefhebben en dat Hem zal liefhebben (5:54). God noch religie ondervindt daarbij enige schade. Behalve voor hem die werd gedwongen terwijl zijn hart in het geloof vrede blijft vinden,ziet het er voor degene die verwerpt en zijn hart opent voor ongeloof in het hiernamaals slecht uit omdat hij de heerlijkheden van de eeuwigheid opgaf voor de illusie van deze wereld. (16:106) Waarmee blijkbaar de straf voor afvalligheid ook als een illusie van deze wereld wordt beschouwd.
Twee belangrijke documenten die een straf op afvalligheid tegenspreken zijn de Grondwet van Medina en het Verdrag van Hoedaibiya. Hierin staat dat wanneer iemand die zich had aangesloten bij de moslims op zijn idee terugkwam en zich weer bij zijn familie en oude vrienden wilde aansluiten, dus een afvallige werd, hij niet aan de moslims hoefde te worden uitgeleverd. Een dergelijk artikel had niet kunnen worden gerealiseerd indien er al een duidelijke uitspraak over de strafmaat op afvalligheid had bestaan.
Er is de afgelopen tijd een drang ontstaan om de fiqh al-aqâliyât, of de jurisprudentie voor moslims, die in delen van de wereld leven waar zij een minderheid vormen, te formuleren. Dat is toe te juichen. Ook daarmee is onzin over afvalligheid, bloedwraak, en vrouwenbesnijdenis te ontzenuwen. Dat kan ook in de vrije discussie.
De armoedige juridische betekeniswereld van de ‘fatwa’ is onvoldoende om de intuïtie, verbeelding, analyse en geloofsinhoud van de islam -die alle om nieuwe verwoording schreeuwen- in de diaspora opnieuw inhoud te geven. Daarbij zal de wijsheidstraditie die aanstuurt op betekenisgeving, exegese en hermeneutiek -hermeneutiek is de leer van het verstaan- een veel grotere rol gaan spelen dan de nogal verkokerde en technische betekenis die ‘fiqh’ of jurisprudentie nu heeft.
Trouw, zaterdag 21 september 2002
Op zich ben ik het geheel eens met v. Bommel, dat de versen in de Koran geen aanleiding geven tot de doodstraf op afvalligheid. Echter er bestaan hadith die dit wel degelijk voorschrijven. Of deze hadith betrouwbaar zijn weet ik niet, maar dit is waar het vandaan komt.
Uit al buchari:
Volume 9, Book 84, Number 57:
Narrated ‘Ikrima:
Some Zanadiqa (atheists) were brought to ‘Ali and he burnt them. The news of this event, reached Ibn ‘Abbas who said, “If I had been in his place, I would not have burnt them, as Allah’s Apostle forbade it, saying, ‘Do not punish anybody with Allah’s punishment (fire).’ I would have killed them according to the statement of Allah’s Apostle, ‘Whoever changed his Islamic religion, then kill him.'”
Ook over de tijd vande regeerperiode van Abu Bakr, wordt verteld dat de afvalligheid met de dood wordt bestraft.
Voor mij als moslima is dit een van de dingen in de islam die ik niet kan rijmen met de Koran en ik ook niet kan aanvaarden.
Ik ga hierbij dus af op de Koranteksten en laat de soenna buiten beschouwing.
Ik vind het jammer dat v. Bommel hier niet op ingaat in zijn stuk en zijn visie op deze contradictie geeft. Hij baseert zijn stuk namelijk alleen op de Koran. Betekent dat dat hij ook de soenna hier buiten spel zet? Ik zou hier wel meer over willen weten.
Gaan we achterheen, Fien.
Uiteraard, want zo gaat dat altijd als ik iets over de islam op dit weblog zet, waren er weer een paar behulpzame bijdragen die er op wilden wijzen dat van Bommel het helemaal verkeerd heeft. Het lijkt tegenwoordig wel alsof er in Nederland naast islamieten alleen nog maar islamologen zijn. Sommige verstoppen zich achter een Arabisch klinkende naam, en blijken dan een vals emailadres opgegeven te hebben. Dat is sowieso tegen de regels, maar dat wijst er meestal ook op dat de inzender niet zo kosher is. Dan is er ook iemand die verwijzen wil naar een van die websites van pseudoislamologen die ons haarfijn uit kunnen leggen dat een islamiet die merkt dat zijn vrouw niet vijf keer per dag bidt – en ze haar leven niet betert, verplicht is om haar te doden. Ik dacht al, waar komen al die lijken op straat vandaan. Uiteraard is ook die website, die ‘christelijk’ heet te zijn, anoniem, en mogen we niet weten welke mensen of organisatie daar achter steekt.
De handelaars in angst bestaan dus echt, en hun onderwereldje kun je vinden op het internet, naast de sites die jonge kwade moslims ophitsen tegen de ongelovigen. Ze spreken dezelfde taal.
Dergelijke troep neem ik dus echt niet op op dit weblog. Wie daarheen wil gaat zelf maar een uurtje surfen. Dat is leerzaam, maar slecht voor de spijsvertering.
Ondertussen zou ik het iedereen erg aanraden om wat meer te doen aan realiteitscheck. Zoals ik al eerder zei: je hoeft maar drie moslims goed te kennen en je weet dat de meeste uitspraken over ‘de’ islam niet kloppen. Zeker is het zo dat er islamitische landen zijn waar vrouwen worden onderdrukt en de mensenrechten niet erg in zwang zijn. Dat geldt trouwens ook voor veel niet-islamitische landen. Maar we hebben het nu over Nederland. Daar hebben we een probleem met een kleine extremistische groep die de weg kwijt is (al denken ze die zelf net gevonden te hebben). Maar uitspraken als ‘mensen die zich beroepen op de koran passen niet in een democratie’ zijn aantoonbaar onjuist. Het overgrote deel van de moslim Nederlanders past net zo goed in deze democratie als christenen, ongelovigen en wat hebben we nog meer.
Ook hebben we echt nog nooit van maar een geval gehoord van een vrouw die zou zijn mishandeld laat staan gedood omdat ze niet vaak genoeg zou bidden.
Zulke flauwekul weiger ik dus echt te plaatsen op dit weblog, dus doe geen moeite. En voor de anderen: laat je niet gekmaken door al dat anti-islamisme. We hebben onze handen al vol genoeg met werkelijke problemen, we hoeven ze er niet ook nog bij te verzinnen.
Voor wie een sterke maag heeft:
“Er zijn 200 plaatsen in de koran aan te wijzen waarin moslims opdracht krijgen de ongelovigen en schriftbezitters (joden en christenen) te onthoofden.”
http://www.bijbelenonderwijs.nl/?item=register&id=261
“De islam is omstreeks de zesde eeuw na Christus gesticht door Mohammed, na veel bloedvergieten en massamoorden. Het islamiseringproces van de Arabische wereld geschiedde dankzij het uitmoorden van alle overwonnen volkeren.”
http://www.dewanand.nl/wfor1157.htm
De meeste forums zijn gewoon niet door te komen met die haatzaaiers. Ik heb na een paar jaar ook begrepen dat het maar om een kleine selecte groep gaat die overal de boel bevuilt. Die hebben een heel archief met nonsens bijeengespaard en plakken dat overal herhaaldelijk neer.
Naast de bekende nazi-sites is het ergste forum wat ik ben tegengekomen dat van Twee Vandaag. Dat wordt bevolkt met racisten en christen-fundamentalisten. Een verzoek om beledigingen als ‘moslimhoer’ e.d. te verwijderen, daar wordt niet op gereageerd. Dat is nu het gezicht van de TROS: de grootste familie van Nederland. Ik ben bang dat het nog waar is ook.
Gisteren op het forum van Opzij of Tegenlicht, vandaag op 2vandaag (dat overigens niet alleen van de TROS is) en morgen weer ergens anders: er zijn mensen die als een groep kraaien ergens neerstrijken en daar luidruchtig hun eigen ding doen. Tot het blijkbaar tijd is op te vliegen en ergens anders neer te strijken.
Het verschijnsel heet ’trol’ en doet zich wereldwijd voor. Zie voor uitgebreide info:
http://nl.wikipedia.org/wiki/Troll
Een actueel voorbeeld is het Zomergastenforum van de VPRO. Daar probeert een handjevol hardnekkigen tot niets leidende oeverloze discussies uit te lokken over ‘de intellectuele elite’ en ‘grachtengordeldieren’. Dit gekoppeld aan ‘cultuurrelativisten’ en een lofzang op Ayaan, Wilders, Léon de Winter en ga zo maar door.
Hun wapens zijn zeer grof op de man spelen, eindeloos herhaalde riedels, en proberen de zaak over te nemen. “We zijn aan de winnende hand, nog even volhouden”, roepen ze elkaar letterlijk en opgewekt toe. Tot het blijkbaar niet leuk meer is en dan trekken ze ineens verder.
Daarnaast hebben ze hun eigen webstekken. Na het opheffen van de site van Theo van Gogh zijn er bijvoorbeeld een paar nieuwe uit voortgekomen die ikzelf interessanter vind om te volgen en eerlijk gezegd serieuzer neem dan de tijdelijke sitevervuiling elders. Op dit moment is het daar ondermeer bon ton, bekende Nederlanders de maat te nemen. Wie is goed en wie is fout. Met terugwerkende kracht worden mensen als Loes Luca, Freek de Jonge e.v.a. uitgeroepen tot fout en dat gaat soms heel ver.
Het belangrijkste punt is dat internet twee gezichten heeft. Aan de ene kant een bron van zeer toegankelijke informatie, een ongelooflijke schatkamer. Waarbij ik ervaren heb dat je echt moet leren, welke informatie betrouwbaar is en welke niet – want er zit ook veel flauwekul tussen.
Maar aan de andere kant is internet een bron van broeinesten, waar mensen ongecensureerd, ongehinderd en zonder enige zelfkritiek hun geluid kunnen laten horen en elkaar zo bijna ongemerkt naar (sorry) een groepsorgasme toepraten. Dat geldt voor radicaliserende jongeren van welke afkomst dan ook, voor anti-islamisten, voor noem maar op. Gesloten gemeenschappen waarin zich gevaarlijke theorieën kunnen ontwikkelen.
Overigens ontkomt geen enkel weblog helemaal aan het risico van ons-kent-ons en elkaar bij voortduring in bepaalde standpunten bevestigen. Ook dit weblog van Anja niet. Vandaar dat ik het erg met Anja eens ben dat ze voor plaatsing van postings ook het criterium hanteert dat het iets wezenlijks moet toevoegen, bij moet dragen aan de ontwikkeling van de meningsvorming en niet moet blijven steken in louter jubelende bevestiging van wat te berde werd gebracht of een herhaling van al eerder gevoerde discussies.
Voor sommigen is dat een reden, Anja bij herhaling te betichten van censuur of niet tegen kritiek kunnen. Het zij zo. Ik kan uit eigen ervaring getuigen dat het niet zo is en dat ook kritische geluiden geplaatst worden. Waarna je er lekker over kunt kiften, en zo hoort het ook.
Wat mij betreft mag je zelfs nog veel kritischer zijn, Anja.
Overigens zijn hierover door Marianne van den Boomen (webmaster De Groene Amsterdammer) echt interessante dingen geschreven: http://www.xs4all.nl/~boom/
Even terug naar het onderwerp: Fien haalde een aantal overleveringen aan die zouden aantonen dat er wel degelijk doodstraf op geloofsafval staat. Ik heb Van Bommel in een lezing kort geleden horen zeggen dat deze verhalen niet zozeer over geloofsafval gaan, maar dat het ging om mensen die een gevaar vormden voor de veiligheid van de moslimgemeenschap. Tegenwoordig noemen we dat overlopers, deserteurs of landverraders. In WO II noemden we dat collaborateurs, die veelal de doodstraf kregen. Die doodstraffen wearen dus niet religieus, maar politiek gemotiveerd. Dat verheldert de zaak nogal. Het bezwaar van hadiethverzamelingen is dat de context van die verhalen meestal ontbreekt. Die moet je reconstrueren door overleveringen te combineren (met elkaar, met teksten uit de Koran en met historische feiten). Dat is een nogal gecompliceerde tak van wetenschap. Wellicht kan Anja Van Bommel vragen om daar nog wat nader op de betreffende ahadieth in te gaan.
Eerste reactie die ik hoorde op de vraag van Fien, over die hadieth – als er niets over in de koran zelf staat wordt de geldigheid van zo’n overlevering toch minder waarschijnlijk. In de koran staat de kern, de hadieths zijn toch meer mensenwerk, en daar sluipen vaker de meningen van de mensen – van toen, in. Dus: hou het bij de centrale boodschap, en die predikt verdraagzaamheid en geen dwang in het geloof.
Ik heb erg veel plezier met die troll, Claar. Ik ben ook maar een nieuwkomer in de onderwereld van het net, en veel van wat dat met zich meebrengt, de stalkers, de plakkers, de brulboeien, de aandachttrekkers zijn voor mij een nieuw verschijnsel, naast het feit dat je echt een soort virtuele nieuwe gemeenschap kunt creeeren van mensen die elkaar anders nauwelijks tegen zouden komen. Anders zou ik jou toch niet kennen en dat zou jammer zijn. Maar ook dat je die geschapen ruimte echt moet verdedigen. Fascinerend dus, deze nieuwe wereld.
Vergeet de bedreigingen niet Anja. Helaas heet ik niet Hirsi Ali en is er dus niemand die daar iets aan doet.
Kun jij iemand aanwijzen op dit weblog die ook maar een moment de bedreigingen is vergeten Sonja, en waar baseer je dat dan op, of is dit gewoon weer een gratis oordeel?
Dank voor je antwoord Hendrik Jan,
Ik zelf ben inderdaad ook van mening gezien de teksten in de Koran dat die doodstraf er niet is. Echter uit diverse bronnen worden deze hadith en anderen wel als bewijs aangevoerd om de doodstraf op afvalligheid wel uit te voeren. Ik ben geen islamgeleerde en heb de kennis niet om aan te tonen hoe het wel zit. Vandaar dat ik het ook jammer vond dat v. Bommel dit in zijn artikel niet noemde. Ik hoop dus nog een keer afdoende uitleg hierbij te krijgen. Uit de praktijk weet ik dat het ook helemaal niet zo gaat.
Anja, ik lees Sonja’s opmerking anders. Sonja, bedoel je dat jij zelf bent bedreigd?
1. Hallo Fien, ik lees net je reactie die je gegeven hebt. Ik ken helaas niet de Koranteksten en kan hier daarom dan geen oordeel over geven.
Wat dat betreft vind ik het erg jammer dat ik nog helemaal niets weet van het geloof dat jij hebt. Ik zou me er graag meer in willen verdiepen.
Maar ik merk in je reactie dat je eigenlijk van mening bent dat; van Bommel erg eenzijdig reageerd, ook lees ik dat je het jammer vind dat v. Bommel hier niet op ingaat en ook zijn eigen visie niet geeft. Ik begrijp hieruit dat je graag zou willen weten hoe dat v. Bommel zijn eigen mening is over de Koran en over de soenna. Als ik me hierin vergis hoor ik dit graag.
Maar verder zou ik graag meer willen weten over jouw geloof en over het waarom je de soenna buiten beschouwing laat.
Ik weet dan ook helemaal niets hiervan af en wil graag meer hiervan af weten.
En wie was Abu Bakr? Die regeerde schrijf je maar ik weet ook van Abu Bakr helemaal niets. Zou je me er meer over willen vertellen? Want je verteld dat je die regeertijd als ik het goed begrijp als moslima niet kan rijmen met de Koran en ook niet kan aanvaarden. Ik ben er erg benieuwd naar en hoop van harte dat je me dit allemaal wilt uitleggen.
Ik hoop dat ik de goede dingen uit je tekst gehaald heb en wil je bij deze vragen om uitleg, alvast mijn dank hiervoor.
Heel veel groetjes, Paula
Ja, ik ben zelf bedreigd claar.
Jammer Anja, dat je je oordeel alweer paraat hebt. Ik wilde dat alleen even toevoegen aan je genoemde rijtje van gedrag op het internet. Was vriendelijk bedoeld.
@Hendrik Jan Bakker (en fien):
Waldo Doerga alias Dewanand is een gestoord persoon met een strafblad en nazi-theoriëen over huidpigmenten en zo.
“In april en mei van dit jaar (2002) wordt de Hindoegemeenschap in Nederland opgeschrikt door aan hen verstuurde poederbrieven. De brieven zijn ondertekend met ‘Al Kaida-afdeling Nederland’. Naast de dreigementen melden de brieven ook dat de Hindoes gestraft worden voor hun steun aan Pim Fortuyn.
De brieven leidden tot onrust binnen de Hindoegemeenschap, omdat met moord, brandstichting en verkrachting wordt gedreigd uit naam van Allah. De brieven eindigden met “You are dead now: Anthrax of “You are dead now: Allah”.
Eind juni arresteerde de politie -na een onderzoek in samenwerking met de AIVD- de 36- jarige Waldo Doerga uit Delft, waarmee zij de zaak waarschijnlijk heeft opgelost. Doerga is een radicale Hindoe die zijn moslimhaat niet onder stoelen of banken steekt.”
http://kafka.antifa.net/doerga.htm
Dat je het even weet.
Ook deze was weer helemaal gratis.
14. Hallo Sonja, dat lijkt me vreselijk als je zelf bedreigd bent.
Kan je met zo’n bedreiging wel gewoon leven of leef je continu in angst? En waaruit bestond de bedreiging of mag je hier niet over praten?
Nogmaals lijkt het me erg moeilijk als je door iemand bedreigd bent.
Sorry, als de vragen te persoonlijk zijn.
Weet in ieder geval dat ik met je mee leef en aan je denk.
Heel veel groetjes, Paula
Verschrikkelijk nieuws op het journaal.
Al-Qaeda kondigt nieuwe aanslagen de ze willen plegen aan. Opnieuw in Groot-Brittannië.
Lees de volgende site, ik hoop dat dit mag want ik heb dit gevonden via internet.
http://www.nu.nl/news.jsp?n=569560&c=29&rss
Op het journaal is nu een verslaggever van RTL4 in Londen.
Twee weken na de aanslag in de metro en de bus in Londen.
En dan nu weer een dreiging vanuit Al Qaeda.
Ik vind dit verschrikkelijk nieuws. Maar ze krijgen me niet bang
hiermee. Ik wil nog steeds graag in contact komen met moslim mensen, ik wil dolgraag contact omdat ik me geen angst wil laten aanpraten. Of is dat nu vreemd dat ik dit zeg.
Ik hoop het niet want ik wil heel graag gewoon met de moslimse burgers omgaan. Ik ben zo blij Anja dat je hiermee bezig bent op je weblog dan weet ik dat ik niet bang hoef te worden, ik was bang dat heb ik in het begin meteen gezegd. Maar ik wil niet bang zijn. Nu weer opnieuw dreigementen in Londen.
Dank je Paula.
Het is nu een hele tijd rustig geweest dus ik denk dat ik er van af ben. Het lijkt me niet geschikt om erover uit te wijden hier. Wel ben ik maandenlang bezig geweest om het te stoppen maar geen hond die er wat aan deed of wilde doen. Een burger is nog steeds vogelvrij en geld voor een advocaat heb ik niet. Ik ken nu wel zowat het hele wetboek uit m’n hoofd, dus heeft het nog iets opgeleverd (zei ze bitter). Ik ben wel een tijdje bang geweest, vooral omdat ik ook nog een dochter heb. En zeker toen de bedreiger ook nog mijn privégegevens als adres en telefoonnummer op het internet ging publiceren.
En, o ja, het kwam van Rechts. Hij had problemen met mijn mening.
17. Hallo Sonja, ik hoop echt dat je er helemaal vanaf bent. Ik snap het goed dat je er hier niet over wilt praten. Ik begrijp dat je bang bent geweest omdat je ook nog een dochter hebt. Ik heb er gewoon bijna geen woorden voor dat dit allemaal mogelijk is. Overigens een advocaat is mogelijk om te krijgen met hulp van juridische rechtsbijstand.
Ik wens je in ieder geval heel veel sterkte Sonja, en ik denk aan je.
Heel veel groetjes, Paula