Islam en democratie

Er is een boek dat ik van harte aan zou willen bevelen, van Nasr H. Abu Zayd, Mijn leven met de islam. Je zou het boek een politieke en religieuze autobiografie kunnen noemen. Abu Zayd is hoogleraar arabistiek, komt uit Egypte en woont nu min of meer als balling in Nederland. Hij is uit Egypte gevlucht, met zijn vrouw, nadat hij werd beschuldigd van ‘ketterij’ vanwege zijn wetenschappelijke en persoonlijke analyse van de koran. De toegang tot de universiteit werd hem tien jaar geleden ontzegd, en er werd gedreigd dat hij door de rechtbank gedwongen zou moeten scheiden, omdat een moslima niet met een ongelovige getrouwd zou mogen zijn.

Het fascinerende van zijn levensgeschiedenis is dat die gebeurtenissen er niet toe hebben geleid dat hij zich verbitterd van de islam heeft afgekeerd. Hij blijft de koran zien als het woord van God – alleen, hij vindt dat hem is toegestaan om die tekst te interpreteren, zorgvuldig, en te zoeken naar de ware betekenissen die er in opgesloten liggen. Fascinerend vind ik ook het verhaal van zijn jonge jaren, hoe hij zich aangetrokken voelde door de moslimbroeders en door Qutb, die later gezien zou gaan worden als de ideoloog van het fundamentalisme, hetzelfde fundamentalisme dat hem het leven zuur heeft gemaakt. En tussendoor wordt er in het boek met veel kennis van zaken ingegaan op actuele vragen – de vraag of islam en democratie samen kunnen gaan, maar ook naar de positie van vrouwen.

In deze afleveringen zijn gedachten over de veelgehoorde mening dat islam en democratie elkaar uitsluiten.

Wij mogen ons niet opnieuw laten wijsmaken dat islamitische landen reactionair of – in dit geval – ondemocratisch zijn, alleen maar omdat zij islamitisch zijn. De volkeren die een democratisch stelsel hebben zijn na lange en vaak bloedige twisten tot het inzicht gekomen dat vreedzame mechanismen moeten worden ontwikkeld om conflicten op te lossen en tot gezamenlijke beslissingen te komen. Het was niet de religie die hun dat heeft geleerd. Het waren hun eigen pijnlijke ervaringen en hun verstand, waardoor zij hebben ingezien dat de mensen nooit dezelfde mening hebben en toch in vrede samen moeten leven. Ook wij moeten dat leren en daarvoor is het niet genoeg de Bijbel of de Koran alleen maar open te slaan.

Het ontbreken van democratie in de islamitische maatschappijen heeft veel oorzaken – sociale, culturele, maatschappelijke en de binnen- en buitenlandse politiek. Daarover moet worden gesproken en zij moeten uit de weg geruimd. De islam heeft daarmee slechts zijdelings te maken.

Zowel tegenstanders als voorstanders van de democratie maken er gebruik van om hun opvattingen te rechtvaardigen. De islamitische democraten wijzen er op dat de islam de shura kent, het ‘beraad’.

en die gehoor geven aan hun Heer
en de salaat verrichten,
wier beleid onderling beraad is
en die van wat Wij hun voor hun levensonderhoud gegeven
hebben bijdragen gegeven
(Koran 42:38)

Sommige mensen zeggen dat de islam de democratie ondersteunt omdat hij voor de shura is, anderen willen geen democratie maar een shura, maar beide kampen negeren de context en de betekenis van het vers. De shura is niet identiek met de democratie, noch is zij een een islamitische wet. Zij is geen islamitisch politiek stelsel, maar de praktijk van stammen in voorislamitische tijd: de leider overlegt met de leden van de stam. Als de Koran dus over de shura spreekt, heeft hij het over iets dat al bestaat. Het vers is geen wet maar een beschrijving. Hoe interessant het ook mag zijn, het beantwoordt niet de vraag hoe wij nu een democratisch stelsel tot stand zouden kunnen brengen.

Alle regimes in de Arabische wereld zijn door een militaire staatsgreep of door erfopvolging aan de macht gekomen. Geen enkel stelsel is democratisch. De Egyptische regering speelt het spel om de macht behendig. De regering zal tegen alles vechten wat haar bestaan kan bedreigen. Zij verdedigt haar eigen macht en niet de maatschappij. Zij wordt ondersteund door het Westen, dat het niets kan schelen of de regering democratisch is of niet, zolang zij zich maar als een trouwe vriend eraan onderwerpt. Het is hetzelfde Westen dat de militaire staatsgreep in Algerije heeft goedgekeurd en dat geen woord vuil wil maken aan de schending van de rechten van de mens in Saoedi-Arabie, terwijl het Iran end e Soedan zwart maakt. Het is hetzelfde Westen dat Irak er toe heeft aangezet heeft het revolutionaire Iran aan te vallen. Later, toen de vriendschap over was, ging het zelf met Irak oorlog voeren. Niet in de laatste plaats uit vrees voor de islam is het Westen medeverantwoordelijk voor de vernietiging van de democratische processen in de regio, terwijl de islam waarvoor het Westen bang is een verbeelding, een construct, een uitvinding is, net als het Westen waarvoor wij moslims bang zijn een construct is.

Abu Zayd is er niet voor om een islamitische staat te verbinden aan de invoering van de sharia.

De Koran zou wetten verkondigen en om ze algemeen te kunnen toepassen zou een religieus gedefinieerde en georienteerde staat noodzakelijk zijn. De neiging bestaat om het kleine gedeelte van de Koran dat een juridische relevantie heeft als de eigenlijke boodschap ervan te beschouwen. Op die wijze verandert de Koran in een wetstekst. In werkelijkheid is het een alomvatttende godsdienstige en spirituele verkondiging, die onder andere een reeks juridische bepalingen bevat. Deze bepalingen of wetten behoeven echter geen politieke macht om toegepast te kunnen worden. Geen godsdienst is afhankelijk van het gezag van de staat om zijn principes en normen te kunnen handhaven. Het geloof is een aangelegenheid tussen God en het individu. Wie het tot zaak van de staat maakt, wantrouwt het individu en wantrouwt uiteindelijk God, die de mens in de Koran de keuze gelaten heeft te geloven of zich er van af te wenden. Hij wantrouwt het vertrouwen van God in het individu.

Godsdienst en staat moeten gescheiden zijn, zegt Abu Zayd. Het is heel goed mogelijk om de religie en de staat gescheiden te houden en toch de islam als referentiepunt te gebruiken – als de meerderheid van de bevolking dat wil. Maar het doorslaggevende is of mensen de keuze hebben om wetten te bepalen en te veranderen, en doorslaggevend is dat een minderheid het recht heeft anders te zijn en door niemand gedwongen wordt te leven als de meerderheid.

De verbinding tussen staat en godsdienst is niet dwingend, integendeel, zij is gevaarlijk voor de individuele gelovige. Als zijn opvattingen over de godsdienst niet overeenkomt met de opvatting die de staat verkiest, kan hij zijn geloof niet vrij belijden. In een dergelijke staat wordt alleen de religieuze opvatting van de heersenden aanvaard: alle andere zienswijzen worden tot ketterij verklaard. In een dergelijke staat verandert de staat in een kerk. De islamisten willen de mensen bevoogden om er zeker van te zijn dat zij de wetten van God naleven, terwijl het de verantwoordelijkheid van elke moslim is de wetten van God na te leven en niet de verantwoordelijkheid van enkele mensen die de macht hebben.

Als er een gemeenschappelijke beschaving bestaat moet er ook een universele discussie over de rechten van de mens en de democratie zijn. De verschillende religies vormen daarvoor geen belemmering. Wij hebben geen godsdienstige motivering nodig voor wetten die de mens beschermen. Het is hoe dan ook een wezenlijk doel van alle godssdiensten om de mens te beschermen. Grondbeginselen als de mensenrechten of de democratie hoeven echter niet door de religie gelegitimeerd te worden. Ze zijn universeel geworden en van de hele mensheid.

Voor nieuwkomers op dit weblog. Commentaren worden niet automatisch geplaatst. Zie voor uitleg en spelregels ‘Nieuwe opzet weblog’.