Vrouwen en de koran
Vraag het een moslim, en de meeste zullen zeggen: de islam geeft mannen en vrouwen gelijke rechten. Vraag het een gemiddelde Nederlandse niet-moslim, en ze zullen zeggen: de koran is vrouwvijandig, of op z’n minst: moslimmannen onderdrukken hun vrouwen. Er blijkt dus een grote kloof te bestaan tussen hoe moslims zelf hun geloof ervaren, en hoe buitenstaanders er naar kijken. Nu is het wel duidelijk dat achterstelling van vrouwen in alle culturen en bij alle religies plaats vindt – of vond, want het is even universeel dat er vrouwenbewegingen ontstaan overal waar de economische situatie verandert die mannen en vrouwen bond aan een traditionele rolverdeling, en waar vrouwen minder kinderen en een hogere opleiding krijgen.
De argumentatie dat moslimvrouwen meer onderdrukt zouden zijn dan anderen (en dat dat dus aan de islam moet liggen) baseert zich op twee zaken: het gegeven dat in Nederland moslim-migrantenvrouwen minder ‘geemancipeerd’ zijn dan autochtonen, ze het huis minder uit komen, minder opleiding hebben gevolgd en percentueel vaker aan te treffen zijn in Blijf van m’n Lijf huizen. En de bij voorkeur uit het verband gehaalde korancitaten, zoals de beruchte soera 4.34, die mannen toestemming zouden geven om hun vrouw te slaan. (Waar ik nog op kom)
Wat het eerste betreft: dat met name de eerste generatie migrantenvrouwen uit Turkije en Marokko nog in een achterstandspositie zitten is een feit, maar ook een feit dat veel meer te maken heeft met hun migratie vanuit plattelandsgemeenschappen naar dit land, dan met de specifieke religie die ze aanhangen. Dat kunnen we zien aan de tweede generatie migrantenvrouwen die binnen korte tijd al een enorme inhaalslag hebben gemaakt – en meestal met behoud van hun godsdienst. En zoals ik hier zal betogen; er is niets in de koran zelf dat vrouwen tegenhoudt om zich te ontwikkelen, om zelfstandig hun eigen keuzes te maken, om buitenshuis te werken, om hun eigen geld te verdienen, om maatschappelijk gezien een leidende functie te hebben. Integendeel. En dat zou ook vreemd zijn als je weet dat de eerste bekeerlinge van de profeet Mohammed, en zijn grootste steun zijn eerste vrouw Khadija was. Een succesvolle en zelfstandige zakenvrouw, een weduwe die een stuk ouder was dan Mohammed, en die hem ten huwelijk vroeg. Uit de oorspronkelijke teksten spreekt juist een groot respect voor vrouwen, dat zeker in die tijd heel opmerkelijk was. Maar inderdaad, er staan ook een aantal soera’s in de koran waar onderscheid wordt gemaakt tussen mannen en vrouwen, met name als het gaat om erfrecht en om vrouwen als getuigen. Daar ga ik nog op in. Maar eerst wil ik terug naar de vraag hoe je de koran kunt lezen, hoe je onderscheid kunt maken tussen letter en geest, en hoe een aantal vooraanstaande vrouwelijke islamgeleerden de bedoeling van de koran plaatsen in de huidige tijd.
Een belangrijk punt is hoe geinterpreteerd moet worden wat er in de koran staat. (We laten hier de overleveringen, de ahadieth buiten beschouwing. Daar staan meer zaken in die als vrouwvijandig geinterpreteerd kunnen worden, maar algemeen wordt aangenomen dat er bij de overleveringen altijd sprake is van mensenwerk, en dat de koran, als die met de overleveringen in tegenspraak is, daar altijd boven staat) Een deel van de uitspraken in de koran zijn ondubbelzinnig, en niet voor meerdere interpretaties vatbaar. Maar een groot deel van de uitspraken moet wel geinterpreteerd worden, eenvoudigweg omdat moslims nu in een ander land en een andere tijd leven, onder andere sociale omstandigheden. “Trouw aan de beginselen betekent nog niet trouw aan een historisch model, om de doodeenvoudige reden dat de tijden veranderen, dat samenlevingen en politieke of economische systemen ingewikkelder worden en dat wij daardoor voor elk tijdperk en voor elke sociale en culturele werkelijkheid een passend model moeten ontwerpen” zegt Tariq Ramadan. De waarheid is dus niet altijd zomaar gegeven, maar moet gezocht worden. Bij de afwezigheid van
duidelijke tekstuele aanwijzingen moeten moslims wel een zelfstandig oordeel vormen, dat wat in de islam idjtihaad wordt genoemd. Die oordelen zijn niet willekeurig, er zijn regels voor, het vereist zorgvuldigheid en kennis van de bronnen. Het betekent zeker niet dat de koran wordt ‘herschreven’ of niet langer wordt gezien als het woord van God. “Niet de bronnen worden bijgesteld”, zegt Ramadan, “maar het verstand en de ogen die ze lezen ondergaan een verandering, omdat ze beinvloed worden door de nieuwe sociale omgeving”. De beginselen blijven hetzelfde, maar de wegen der trouw kunnen uiteenlopen. Om een simpel voorbeeld te geven: als de koran voorschrijft dat moslims zich moeten kleden volgens de beginselen, van wellevendheid, hygiene en eenvoud, dan wil dat niet zeggen dat moslims nu, in Nederland, zich hetzelfde moeten kleden als de Profeet en zijn metgezellen dat in hun tijd deden.
Amina Wadud, een van de belangrijkste islamgeleerden van dit moment, gaat in de koran terug naar het scheppingsverhaal. De bijbelse versie kennen we: eerst werd Adam geschapen en toen Eva, uit zijn rib. Eva was de eerste die het goddelijk gebod overtrad en van de verboden boom der kennis at, en vervolgens Adam verleidde om ook een hap uit de appel te nemen. In het christelijke geloof is de vrouw dus de afgeleide van de man, is ze er voor hem. Maar in de koran is de mens vanaf het begin als paar geschapen, en vrouwen worden nooit gezien als initiatiefneemster of verleidster tot het kwaad. Ze is geen afgeleide van de man. Ze is er niet speciaal voor de man. Man en vrouw zijn er voor elkaar. In de vertaling van de koran gaat het subtiele maar belangrijke gegeven dat de mens voorzien werd van een partner inplaats van dat de man voorzien werd van een vrouwelijke metgezel vaak verloren, omdat ‘de mens’ vaak automatisch als ‘hij’ wordt vertaald, en zijn partner dan even automatisch als ‘zijn echtgenote’. Maar in het scheppingsverhaal; in het Arabisch zijn man en vrouw nadrukkelijk aan elkaar gelijk, gelijk voor elkaar, en gelijk voor God. Elk mens, apart, vrouw en man, is zelf verantwoordelijk voor zijn of haar daden, elk mens kan ongehoorzaam zijn, uit zwakte, uit vergeetachtigheid, en voor elk mens die zijn of haar fouten inziet is er vergeving. Het is opmerkelijk dat op vele plaatsen in de koran zeer nadrukkelijk mannen en vrouwen persoonlijk worden aangesproken, alsof nog eens benadrukt moet worden dat het om beide gaat, en de vrouwen vooral niet vergeten moeten worden, zoals in soera Al Ahzab
Voorwaar, de mannen die zich hebben overgegeven (aan Allah) en de vrouwen die zich hebben overgegeven, en de gelovige mannen en de gelovige vrouwen, en de gehoorzame mannen en de gehoorzame vrouwen, en de waarachtige mannen en de waarachtige vrouwen, en de geduldige mannen en de geduldige vrouwen, en de ootmoedige mannen en de ootmoedige vrouwen, en de bijdragen gevende mannen en de bijdragen gevende vrouwen, en de vastende mannen en de vastende vrouwen en de mannen die over hun kuisheid waken en de vrouwen die (daarover) waken, en de mannen die Allah veelvuldig gedenken en de vrouwen die gedenken: Allah heeft voor hen vergeving bereid en een geweldige beloning.
(33:35)
Nergens in de koran is de vrouw gehoorzaamheid verschuldigd aan de man, of wordt verondersteld dat er een natuurlijke rolverdeling zou zijn waarbij de man het hoofd is van het gezin en de vrouw hem heeft te volgen. Wel wordt er op verschillende plaatsen rekening gehouden met de situatie van die tijd, en op dat moment moeten we dus opletten of de tekst in vertaling nog wel klopt, en er ook rekening mee houden dat het niet altijd gaat om een voorschrift: zo hoort het, als wel om een beschrijving: zo is het op dit moment. En dan kunnen we dus ook niet vergeten dat de openbaringen in het Arabisch plaats vonden en gericht waren tot de gemeenschap van mensen die toen leefden. Het gaat er volgens Wadud dus om om heel zorgvuldig te lezen, dat in de eerste plaats, en ten tweede om in gedachten te houden dat de koran werd geopenbaard in een bepaald tijdperk en binnen een bepaalde sociale context – wat niet betekent dat de koranische principes aan tijd gebonden zouden zijn. Het gaat er dus om, om de principes te herleiden uit de tekst, principes die ook nu nog moeten gelden. En die principes zijn onder andere dat vrouwen met respect moeten worden behandeld, en dat ieder mens, mannelijk of vrouwelijk, het goede na moet streven, en daarvoor zelf moet nadenken, zelf het hart moet laten spreken en zelf verantwoordelijk is voor de eigen daden. In dat principe past helemaal niet dat een vrouw haar man, die immers ook maar een mens is, slaafs zou moeten volgen. De enige ongelijke relatie is tussen mens en God, die boven alles staat. In dat denken past het niet, zei Wadud, dat de man denkt dat hij hoger staat dan de vrouw.
Herhaaldelijk wordt benadrukt dat vrouw en man elkaars hoeders zijn, partners, zoals tot uiting komt in de soera Ar Roem
En het behoort tot Zijn Tekenen dat Hij voor ieder van jullie van jullie eigen soort echtgenotes heeft geschapen, opdat jullie rust bij haar vinden en Hij bracht tussen jullie liefde en barmhartigheid.
30:21
Het probleem is hier (alweer) de vertaling, die er van uit gaat dat de man wordt aangesproken – er zou beter kunnen staan dat ‘ Hij voor ieder van jullie een partner heeft geschapen, opdat jullie rust bij elkaar vinden’. Ook wordt er een mooie vergelijking gemaakt dat man en vrouw elkaar zouden moeten behoeden, alsof ze elkaars mantel zijn.
Wadud, maar ook een andere geleerde als Riffat Hassan, komen dan ook tot de conclusie, na een lange opsomming van rechten die vrouwen en mannen hebben volgens de koran, dat de koran in wezen radicaal voor rechtvaardigheid en gelijke rechten is. (Die opsomming van rechten is trouwens ook interessant als het gaat om mensenrechten en islam) En ook Abu Zayd bevestigt dat: de koran behoort tot de eerste Arabische teksten, waarin vrouwen en mannen uitdrukkelijk gezamenlijk worden aangesproken, schrijft hij. Terwijl de vrouw in het normale denken van die tijd niet meer dan een object is, wordt ze in de koran subject, evenveel mens als de man. En dat is ongewoon, want volgens de regels van de Arabische grammatica wordt bij het noemen van het mannelijk zelfstandig naamwoord het vrouwelijke geimpliceerd. Het bijzondere van de koran is dus dat daarvan af wordt geweken, alsof het niet genoeg was het over mensen te hebben, maar benadrukt moest worden dat het daarbij om mannen en om vrouwen gaat.
Maar als de koran dan zo egalitair is, hoe moeten we dan de passages begrijpen waar wel degelijk onderscheid wordt gemaakt tussen vrouwen en mannen?
Wordt vervolgd
Ik vind Riffat Hassans analyse van verzen over de vrouw in de Koran (opgenomen in Selected Writings of Riffat Hassan, compiled by Women Living Under Muslim Laws) heel sterk. Zij herinterpreteert het verhaal van de rib en constateert dat dat helemaal niet voorkomt in de koran. Volgens haar is dat verhaal pas in de islamitische overlevering terechtgekomen toen er intensief contact met de christelijke wereld ontstond (lang na de dood van Muhammad).
Ze haalt een bekende overlevering aan die aangeeft dat de Profeet gezegd zou hebben dat Eva is gemaakt uit een rib uit de linker zijde van Adam. De vrouwonvriendelijke uitleg is dat de vrouw dienstbaar is aan de man omdat zij uit zijn lichaam is gemaakt, dat vrouwen inferieur zijn, wat tot uitdrukking komt in de kromheid van de rib (je kunt hem niet rechtbuigen, want dan breekt hij) en in het feit dat de rib uit de linker zijde kwam. Links wordt in veel culturen immers geassocieerd met onrein. Ze analyseert ook het bijbelse scheppingsverhaal en concludeert dat Adam geen mannelijke eigennaam is, maar ‘mens’ in zijn algemeenheid betekent (letterlijk ‘uit aarde’), een beetje zoals ‘man’ in het Engels, dat zowel man als mens kan betekenen. In de Bijbel wordt niet gesproken over een ‘linker’ zijde. Dominante mannelijke moslims hebben het scheppingsverhaal over Eva dus nog een graadje erger gemaakt.
Jullie kunnen dit op internet nalezen in de Franstalige versie van “Selected Writings of Riffat Hassan, compiled by Women Living Under Muslim Laws”:
http://www.wluml.org/french/pubsfulltxt.shtml?cmd%5B154%5D=i-154-15166
Dan nog iets over vertalingen. We moeten ons realiseren dat het Nederlands door het christendom is gevormd en dat bij vertalingen van de Koran christelijke begrippen moeten worden gebruikt voor woorden die in het Arabisch vaak een heel andere nuance kennen. Daarom is kennis van het Arabisch eigenlijk een voorwaarde voor het interpreteren van de Koran.
Saudi Arabie is een redelijk welvarend land. Geen tien jaar geleden genoot het dezelfde welvaart als de meeste Westerse landen. Weliswaar gaat het nu wat minder, maar van armoede kan men niet echt spreken. En toch, kijk eens hoe vrouwen in het meest Islamitische land ter wereld behandeld worden:
AP – “Ruim 44 procent van de Saudische vrouwen heeft weleens te maken gehad met huiselijk geweld. Dat blijkt uit onderzoek waarvan de resultaten bekend zijn gemaakt op een conferentie over dat thema in de stad Djeddah, meldde woensdag het dagblad Okaz.
Van de ondervraagde vrouwen zei 44,2 procent ooit te zijn mishandeld door een mannelijk familielid. 42,1 procent van de mannen gaf toe weleens een vrouwelijk familielid te hebben geslagen.
Vrouwen kunnen in het streng islamitische koninkrijk amper beslissingen nemen zonder toestemming van een man, meestal hun vader of echtgenoot. Vaak worden zij tegen hun zin uitgehuwelijkt aan veel oudere mannen, wat volgens sommige experts die deelnamen aan de conferentie in Djeddah, ook als mishandeling zou moeten gelden.”
En dit zijn slechts de vrouwen die het durven toe te geven in een sterk paternalistische maatschappij gedomineerd door de Islam. Linkse feministen dienen eens voorbij de huidskleur van minderheden te kijken, voorbij wat zij beschouwen als inherente Westerse racisme en erkennen dat grove schendingen van vrouwenrechten plaatsvinden in de derde wereld, niet enkel en alleen dankzij de armoede maar ook vanwege de heersende cultuur, een cultuur die is overgewaaid naar Nederland en voor soortgelijke problemen binnen de islamtische gemeeschap zorgt.
Dat het met de positie van vrouwen in veel landen, waaronder ook islamitische landen, slecht staat is bekend, Alain. Dat er nog van alles moet verbeteren aan de positie van migrantenvrouwen in Nederland ook.
Linkse feministes, je bedoelt neem ik aan mij, kijken wel degelijk voorbij de huidskleur van minderheden, en daarom weten we dat de verschillen tussen migrantenvrouwen en autochtone vrouwen relatief is. Zo kun je grofweg stellen dat van de autochtone vrouwen een op de vijf ervaring heeft met mishandeling en dat dat voor migrantenvrouwen een op de vier is. Een verschil is dat autochtone vrouwen makkelijker weg kunnen, de weg naar de hulpverlening kennen, en vaker de beschikking hebben over een zelfstandig inkomen. En inderdaad hebben vrouwen in Nederland een aantal rechten die veel vrouwen in een aantal andere landen nog niet hebben, zoals ook hier nu sinds ik geloof 1956 vrouwen ‘handelingsbekwaam’ zijn en getrouwde vrouwen zelf hun handtekening mogen zetten. Niet echt om trots op te zijn dat het zo lang heeft moeten duren, maar inderdaad, vrouwen in Europa en de VS hebben een aantal rechten bevochten waar de vrouwenbewegingen in andere landen nog mee bezig zijn.
Culturen waaien niet, Alain, maar worden meegenomen door mensen en veranderen onder andere omstandigheden langzaam. En als je kijkt naar de tweede generatie migrantenvrouwen moet je constateren dat dat nog relatief snel gaat. Veel van de migranten hier komen van het Marokkaanse en Turkse platteland, en zij nemen nog oude patriarchale gewoontes mee. Die komen dus niet uit Saudi-Arabie, maar uit de eigen landen van herkomst. En wat er gebeurt is dat migranten, met name de eerste generatie, hier nog veel moeilijkheden hebben, de vrouwen soms in een isolement terecht komen, nog steeds geen zelfstandige verblijfsvergunning krijgen, en bij elkaar opgeteld, want geweld binnenshuis is altijd een optelsom van verschillende factoren kan ik je als deskundige op dat gebied vertellen, heeft dat een verhoogd risico op geweld tot gevolg. Dat de vrouwen en mannen uit Marokko en Turkije vaak geen onderscheid maken tussen cultuur en religie, en de vrouwen slecht op de hoogte zijn van de rechten die ze volgens de koran zouden hebben helpt ook niet.Wat ook niet helpt is dat ze hier een ondersteunend netwerk kwijt zijn. En daarom is het belangrijk dat er door vrouwengroepen zelf gewerkt wordt aan voorlichting, doorbreking van isolement, weten wat de rechten van vrouwen zijn volgens de islam en volgens de Nederlandse wet, ook de wetenschap dat gedwongen huwelijken volgens de islam niet mogen, enzovoorts. En daar wordt aan gewerkt. Dat er in Nederland wel degelijk sprake is van toegenomen racisme, wat mij betreft inmiddels ruimschoots aangetoond, maakt het voor de vrouwen moeilijker om zich te emanciperen, want wanneer een gemeenschap van buiten af onder druk wordt gezet is de ruimte daarbinnen voor vrouwen om voor hun rechten op te komen kleiner.
Wanneer jij je zorgen maakt over de positie van vrouwen, dan zou je er goed aan doen om de organisaties hier die zich bezighouden met emancipatie, en de bewegingen in andere landen van vrouwen van harte te ondersteunen, in plaats van de bekende beweringen te herhalen dat het allemaal ligt aan cultuur cq religie als vrouwen slecht worden behandeld. Daar help je namelijk geen enkele vrouw mee.
U zegt: “Maar in de koran is de mens vanaf het begin als paar geschapen” (5 e alinea.
Dit is fout en staat niet in de koran. Er staat in de koran hoofdstuk 4:2:
O, gij mensen, vreest uw Heer, Die u van één enkele ziel schiep en daaruit haar gezellin schiep en uit hen beiden mannen en vrouwen verspreidde en vreest Allah in Wiens naam gij een beroep op elkander doet en (weest plichtsgetrouw) betreffende de familiebanden. Voorwaar, Allah is Bewaker over u.
Zoals ik hier boven zei, en ik verzin dat niet, ik beroep me op korangeleerden, hangt veel af van de vertaling. ‘Die u uit een enkele ziel schiep’, wijst er op dat man en vrouw gelijktijdig zijn geschapen en niet zoals in de bijbel, de vrouw die tweeds is geschapen, uit de rib van de man. ‘En daaruit haar gezellin schiep’ is een vertaling die van de partner een vrouwelijke partner maakt – maar zo hoef je dat dus niet te vertalen. Geleerden als Amina Wadud en Riffat Hassan hebben dat goed uitgezocht. Het is iets om trots op te zijn, dat in de tijd dat de koran ontstond al zo uitgegaan werd van de gelijkheid van vrouwen en mannen.
Beste Anja,
Ik dank je voor deze mooie site waar je allerlei interessante inzichten over de Islam aan het licht brengt. Ik vind dat bewonderenswaardig.
Het feit dat je ook vooraanstaande geleerden erbij betrekt vind ik nog beter. Ga ermee door zou ik zeggen.
Ik wil je graag vertellen dat er binnenkort in Rotterdam een bijzondere gebeurtenis gaat plaatsvinden; er wordt namelijk voor het eerst in Nederland een diploma-uitreiking gehouden met een hele bijzondere naam: Recitatie-Diploma.
De diplomas worden uitgereikt aan mensen die al jaren hebben gestudeerd op het reciteren van de Koran.
Deze gebeurtenis vindt plaats op de Islamitische Universiteit Rotterdam, aan de Bergsingel 135 3037 GC Rotterdam.
Trouwens de datum is 18 december 2006.
Ik hoop je daar te kunnen treffen. De rest die dit bericht leest kan natuurlijk ook gaan kijken. De uitreiking zal namelijk op een bijzondere manier gebeuren.
slm aleikom,
Deze site spreekt me enorm aan,Het is eindelijk eens een site die de puntjes op de i zet,een site waardoor de juiste feiten eindelijk eens naarvoor komen,en een site waar dingen op worden gezet hoe ik de islam zie en hoe de islam is ,in tegenstelling tot sommige dingen die beweerd en gezegd worden,Ma’challah voor de mensen die dit werk verichten!!
Iman