De koran als stappenplan richting rechtvaardigheid

In de voorafgaande afleveringen citeerde ik Nasr Abu Zayd, waarin hij beschreef hoe de koran uitgaat van een vergaand egalitair mensbeeld, waarin mannen en vrouwen als gelijkwaardig worden beschreven. Dat zijn vooral de Mekkaanse soera’s. In de chronologisch latere soera’s, zegt hij, zijn mannen en vrouwen niet altijd gelijkgesteld, met name als het gaat om het recht. Maar juist voor deze verzen geldt dat ze niet buiten hun historische context begrepen kunnen worden.

Laten we als voorbeeld het erfrecht nemen, dat vaak wordt aangehaald. De koran schrijft voor dat de broer tweemaal zoveel erft als de zus. Dit kan als onrechtvaardigheid worden beschouwd. Maar het kan ook als vooruitgang voor een matschappij worden gezien waarin de vrouw eerder geheel geen recht op een erfenis had. Zelfs de volgelingen van Mohammed vonden het moeilijk om deze verandering te aanvaarden. “Waarom moeten wij iemand iets geven die geen zwaard draagt, geen paard rijdt en geen vijand aanvalt?”, vroegen zij volgens de overleveringen. Bedoeld werd: hoe kunnen wij iets aan iemand geven die geen bijdrage levert aan de productie?

De productie bestond vooral op de oorlogen tussen de verschillende stammen, oorlogen die gevoerd werden over weidegrond, water, veevoer en natuurlijk de handel en de karavanen. De krijger was dus een wezenlijke factor voor de productie, omdat hij de gemeenschap verdedigde. Omdat hij producent is komt hem – om het maar eens sociologisch uit te leggen – het recht op de erfenis toe. Toch en ondanks de aanvankelijke tegenstanders van de eigen volgelingen, staat de islam op het erfdeel voor vrouwen. Dit wijst er op dat de islam in zijn historische omgeving trachtte gelijkheid te bevorderen. Men kan de verzen dus letterlijk begrijpen en het erg vinden dat de vrouw slechts hal;f zoveel erft als de man. Men kan echter ook de tendens zien van de boodschap van de koran. Die komt uiteindelijk uit op gelijke rechten, zelfs al was dat in de culturele en sociale situatie van toen niet helemaal niet te bereiken. De situatie is nu echter anders. Men kan proberen de geest van de tekst te begrijpen. Die is wat anders dan zijn uiterlijke vorm. De traditionele interpretatie noemde dit ‘de veelomvattende bedoelingen van de openbaring’.

Behalve de uitspraken van de koran die van alle tijden zijn, en die meestal gaan over de relatie van de mens tot God, is er dus nog een tweede niveau in de koran. Er zijn ook openbaringen die gaan over de relatie van mensen tot elkaar. Die openbaringen hebben niet plaats gevonden in een luchtledig. Ze zijn verkondigd in het Arabisch, en waren gericht aan de mensen van toen.

Amina Wadud bespreekt een van de passages in de koran die voor veel misverstanden heeft gezorgd, de beschrijving van het paradijs, waarin met name de mannen het gezelschap wordt beloofd van een schare lieftallige en willige maagden, hun ‘metgezellen’.

In de verhandelingen over deze verzen is veel moeite gedaan om de precieze aard en de aantallen van deze metgezellen te bescrhijven vanuit het mannelijk perspectief. Een heldere bespreking van wat de koran over dit onderwerp biedt, vereist allereerst aandacht voor de chronologie. Gedurende de Mekkaanse periode, de eerste dertien jaar van de openbaring, richtte de koran zich voornamelijk tot het gehoor van patriarchen in een patriarchale maatschappij. Als het op overreding aankwam, werd met hun gezichtspunt rekening gehouden. De communicatiemechanismen, de beelden en bewoordingen die in de koran werden aangewend weerspiegelen dat gehoor. Ze moesten overtuigd worden van de noodzaak om hun denkwijze en hun levenswijze te veranderen.

Dat gebeurde, zegt Wadud, door hen te overtuigen van de authenticiteit van de boodschap, door te beschrijven hoe belangrijk de boodschap was, door te beschrijven wat er tekort schoot aan de actuele situatie en als laatste door het gehoor te verlokken met aanbiedingen of dreigementen, die de zienswijzen en ervaringen van dat gehoor aanspraken. Dat van patriarchale mannen, dus.

Na de Mekkaanse periode werd er nooit meer in zulke termen over het paradijs gesproken in de koran. Toen bestond het gehoor uit de gemeenschap van gelovigen, mannen en vrouwen, en dan spreekt de koran over de beloning in het paradijs veel geslachtsneutraler, dan worden de gelovigen tuinen beloofd, waar rivieren onderdoor stromen en reine azway en Gods welgevallen (3:15). En azway is meervoud voor metgezel, wederhelft, en kan zowel op een man als op een vrouw slaan. (In de vertaling die ik meestal gebruik, De Edele Koran, is dat azway vertaald als echtgenotes. Zo kunnen we zien dat het in de vertaling vaak lijkt alsof mannen worden aangesproken, ook als het in het Arabisch nadrukkelijk geslachtsneutraal voor beide seksen geldt) En dat klopt meer met de algehele strekking van de koran, waarin juist de partnerschap, de wederzijdse troost en vriendschap tussen vrouwen en mannen wordt benadrukt. Het zou erg tegenstrijdig zijn, zegt Wadud, als mannen, die net als vrouwen geacht worden zelfbeheersing te oefenen als beloning in het hiernamaals opeens ‘meervoudige erotische genietingen’ zouden worden aangeboden.

De neiging om de verschillen tussen de Mekkaanse en de Medinische beschrijvingen van het paradijs te veronachtzamen heeft tot verkeerde conclusies geleid. De boodschap van de koran was in Mekka nog niet volledig. In Mekka werden al enige indicaties gegeven dat verdere ontwikkeling nodig was voor de voltooiing van de boodschap in Medina.

(Ter informatie voor degenen die die geschiedenis niet kennen: Mohammeds eerste openbaringen vonden plaats toen hij in Mekka woonde. Daar waren de eerste volgelingen nog in de minderheid. Toen Mohammed met zijn volgelingen naar Medina trok, werd daar de eerste gemeenschap van moslims gesticht. Zie ook, voor een erg leesbare beschrijving van die geschiedenis en van de eerste gemeenschap in Medina Geen god dan God, van Reza Arslan, al eerder aanbevolen.)

Waar in de koran oplossingen worden gegeven voor problemen wordt uitgegaan van de situatie zoals die er was op dat moment, voor die mensen. Om een voorbeeld te geven: in de tijd van de profeet Mohammed was slavernij nog een gewone zaak. Bij stammenoorlogen en roof was het buit maken van de vrouwen en de kinderen van de tegenstanders, en ze tot slaaf maken een normaal en belangrijk onderdeel van de economie. In de koran wordt niet opgeroepen tot het opheffen van de slavernij. Maar wel is dat de richting waarin de koran wijst: niet alleen wordt er in vele passages gewezen op de plicht om slaven goed te behandelen, het vrijkopen van slaven of ze hun vrijheid teruggeven is een belangrijke goede daad. Zouden we de koran te letterlijk opvatten, dan zou de conclusie zijn dat slavernij is toegestaan. Maar geen zinnige moslim zal pleiten voor het herinvoeren van slavernij. Wordt de koran gelezen naar de geest, dan is het duidelijk dat de richting die wordt aangegeven is om slavernij af te schaffen – zoals is gebeurd. En dit is wat de vrouwelijke islamgeleerden betogen, maar ook bondgenoten in de emancipatie, als Tariq Ramadan, Nasr Abu Zayd, of Reza Aslan, de richting die de koran aanwijst is die van gelijke rechten voor vrouwen. Ook al werd er rekening gehouden met de situatie zoals die op het moment van de openbaringen werd aangetroffen.

Op verschillende plaatsen in de koran wordt er rekening mee gehouden dat
vrouwen in de rauwe werkelijkheid van toen beschermd moesten worden. Er was geen beschermende overheid, geen rechtbank, geen politiemacht. Alleen de eigen stam kon een individu beschermen. Vrouwen, die vaak aan huis en haard gebonden waren vanwege zwangerschap of kleine kinderen die nog afhankelijk waren van borstvoeding, waren toen kwetsbaarder dan nu. Het was een tijd vol tegenstrijdigheden. Zo waren er zelfstandige, maar dan wel rijke vrouwen als Khadija, die beschermd werd door haar stam en door haar geld. Maar in die tijd waarin overvallen op karavanen en stammenoorlogen nog gewoon waren, werden vrouwen ook gezien als oorlogsbuit. Een vrouw zonder de bescherming van man of stam maakte weinig kans. Een huwelijk was tegelijk een manier om opgenomen te worden in het stamverband van de man. In Mohammeds tijd was het dus een goede daad om een weduwe met kinderen, waar er veel van waren, te trouwen in plaats van haar tot slavin te maken. Behalve de heel jonge Aisha waren alle andere echtgenotes van Mohammed al eerder getrouwd geweest. Soms waren de huwelijken bedoeld om stammen aan elkaar te verbinden. Toch liet ook Mohammed al weten dat het niet de bedoeling was er maar op los te trouwen voor het eigen genoegen. Meerdere echtgenotes waren alleen toegestaan wanneer een man in staat was om ze gelijkwaardig en rechtvaardig te behandelen en ze te onderhouden. En, staat er in de koran, eigenlijk kan geen man dat. Dus werd ook daar een richting aangegeven: het is toegestaan om met meerdere vrouwen te trouwen, en het aantal werd beperkt tot vier, maar het ware huwelijk is toch echt bedoeld voor een gelijkwaardig partnerschap. Je doet dat dus niet zomaar. De toestemming om met vier vrouwen te trouwen was dus niet zozeer een aanbeveling, het was eerder bedoeld om het ongebreidelde verzamelen van vrouwen aan banden te leggen.

Volgens de koran is een man verplicht om zijn vrouw te onderhouden. De vrouw, daarentegen, mag haar bruidsschat en het geld dat ze zelf verdient, voor zichzelf houden. In een tijd dat vrouwen weinig anders hadden om op terug te vallen, is dat te interpreteren als een beschermende maatregel. En wie die regel nu klakkeloos toepast, naar de letter en niet naar de geest, kan nog voor verassingen komen te staan. Zoals een jonge Nederlandse moslim me vertelde: ‘ mijn vrouw en ik werken alletwee. Nu ben ik verplicht om haar te onderhouden, maar het geld dat zij verdient mag ze zelf houden. Dus heeft zij nu meer dan ik!’

Dat vrouwen destijds de helft mochten erven van wat mannen kregen was een grote stap in de richting van meer rechtvaardigheid, al was dat nog niet volledig. Het was een belangrijk begin voor vrouwen die tot dan toe nergens recht op hadden en meer als erfenis gezien werden dan als personen die zelf mochten erven. Er zit ook een economisch motief achter de nog bestaande ongelijkheid: zoals ik in Gaza kan zien trouwen de meeste vrouwen nog steeds weg, en gaan naar de familie van de man, die haar moet onderhouden. Het geld dat ze meeneemt verwijnt uit haar familie van herkomst, waarvan de mannen wel de plicht hebben om de vrouwen die de familie introuwen te onderhouden. Ook is het mogelijk dat het al een hele grote stap was om vrouwen uberhaupt te laten erven, en zoals iemand me informeel zei: in die tijd was het gegeven dat vrouwen ook mochten erven al zo revolutionair, om ze meteen ook maar evenveel te laten erven, dat kon je aan de mannen van toen die het toch al niet leuk vinden niet verkopen.

Nog een vers dat voor veel misverstanden heeft gezorgd, het begin van de soera die ook gaat over slaan, soera An Nisa.

De mannen zijn de toezichthouders over de vrouwen omdat Allah de een boven de ander bevoorrecht heeft en omdat zij van hun eigendommen uitgeven aan de vrouwen.
(4:34)

In andere vertalingen komen we termen tegen als ‘zaakwaarnemer’, ook te begrijpen als ‘verantwoordelijke voor’ , of als ‘bewaker, beschermer’. Abu Zayd heeft deze passage in de context nauw bestudeerd, en concludeert dat dit niet een voorschrift is: mannen horen de toezichthouders of zaakwaarnemers van vrouwen te zijn, maar dat het een beschrijving is van een toestand, en niet een rechtvaardiging van onrechtvaardigheid of ongelijkheid. Op andere plaatsen in de koran waar dat woord qayyoem of qawwaamoen (meervoud) voorkomt gaat het namelijk altijd om bescherming maar nooit om heerschappij. Dat betekent dat mannen opgeroepen worden om vrouwen te beschermen – uiteraard, wanneer dat nodig is. En dus niet langer in een situatie waarin vrouwen heel goed voor zichzelf op kunnen komen en er andere bescherming aanwezig is, door een verzorgingsstaat, doordat vrouwen hun eigen geld kunnen verdienen, doordat er wetten zijn en politie. Er is dus geen reden voor om deze passage te gebruiken als bewijs dat de islam mannen boven vrouwen stelt. Dat zou ook in strijd zijn met de fundamentele boodschap van de koran die vrouwen en mannen als gelijkwaardige mensen ziet.

De richting in de koran, voor wie die nauwgezet en met integriteit leest, is altijd naar meer rechtvaardigheid. Of zoals iemand anders me dat uitlegde: je moet veel van wat je in de koran leest zien als een stappenplan. Het was al een vergaand hervormingsprogramma, vergeleken bij de situatie van toen. Het is de vraag of het gelukt zou zijn als je in een keer alles had veranderd. Zoiets geldt ook voor de beruchte soera over het slaan.

Wordt vervolgd

Voor nieuwkomers op dit weblog. Commentaren worden niet automatisch geplaatst. Zie voor uitleg en spelregels ‘Nieuwe opzet weblog’.