Te gast: Mohammed Benzakour.
Stuk verscheen ook in de Humanist.
Shakespeare en de Koran
Goddank, ze bestaan nog, kranteninterviews die het nut van makreelpakpapier overstijgen. ‘Alle vertalers en lezers van Shakespeare’s toneelstukken en sonnetten moeten zich flink omscholen’ (NRC Handelsblad 19 augustus).
Hij heet Jan Jonk en Jan Jonk is de minste niet. Als anglist en specialist Oud-Engels en Oud-Noors is Jan Jonk een autoriteit waarvan er in dit land geen tweede rondloopt. Zie zijn doopceel op internet en u zult bedeesd uw hoed afnemen. Ver weg van de gezwollen theaterwereld van de Randstad, ergens diep in de bossen van het Limburgse Heijen aan de Maas, werkt deze aartspurist met verbeten volharding aan de verplaatsing van Shakespeare’s geest naar ons vasteland, ofwel: hij vertaalt. De sonnetten voltooide hij al in 1979, en sedertdien zwoegt hij onverstoord op diens voltallige verzameling toneelstukken (39 in totaal) – en als de goden meewerken legt hij er voor het zomereinde de laatste hand aan.
Hoe gaat Jan Jonk te werk? Als obsessie en perfectionisme een lichaam kennen, worden ze door Jan Jonk belichaamd. Wanneer er staat ‘I had rather have her chased than chaste’ maakt de knappe kluizenaar ervan: ‘Ik heb ze liever voor gekoos dan gekuis’. Immers, in deze vertaling blijft de essentiële herhaling van ‘chased’ en ‘chaste’ behouden. Waar Shakespeare rijmt, rijm Jan Jonk ook. En waar in Macbeth een zin met tien bijtende ss’en voorkomt, zoekt Jan Jonk naar tien bijtende equivalenten, al moet hij daarvoor de kosmos afreizen.
Een beetje Shakespeare-dilettant zal het dus niet verbazen dat Jan Jonk behoorlijk gruwt van het ‘ondeugdelijke werk’ van populaire Shakespeare-vertalers als Willy Courteaux, Peter Verstegen, Gerrit Komrij, Hugo Claus en Tom Lanoye. En over de nieuwste Ivo van Hove, The Taming of the Shrew (vertaald door schrijver Hafid Bouazza) schampert hij fijntjes: ‘Als daarin twee zinnen van Shakespeare klinken zoals hij het had bedoeld was het al veel geweest.’
Nu, wat precies grieft Jan Jonk? Allereerst de stupiditeit om Shakespeare’s engels te verwarren met hedendaags Engels. De Britse duivelskunstenaar schreef namelijk in het Vroeg Modern-Engels en dat ligt vele malen dichter bij het Midden-Engels dan bij het hedendaagse. Bovendien vergeet men iets onvergeeflijks: de geest van Shakespeare, zijn bedoeling. En met ‘bedoeling’ bedoelt Jan Jonk dat het aantal lettergrepen, klemtonen, ritme, rijmwoorden en assonanties in de vertaling exact moeten overeenkomen met het origineel. Maar het ergste van alles: geen van de populaire heerschappen heeft het magistrale Shakespeare’s Words van David Crystal überhaupt aangeraakt. Dit boek rekent op ongenadige wijze af met de standaardhandboeken zoals uitgegeven door het fameuze Oxford University Press, waarin de grove fout wordt begaan door eigennamen en woordbetekenissen ‘hedendaags’ te interpreteren. Jan Jonk illustreert: ‘minute’ was in Shakespeare’s tijd de kortste tijdsaanduiding. Tegenwoordig niet, tegenwoordig kennen we de seconde. Dus als er in Midzomernachtdroom staat ‘I’ll back in seventy minutes’ moet dat logischerwijs worden ‘Ik ben terug in zeventig seconden’.
Geen steek tussen te krijgen. Shakespeare is onbegrijpelijk zonder nauwkeurig begrip van zijn wereld.
Dit brengt mij op het volgende. We kennen in Nederland zoiets als ‘islamdebat’. En aan dat debat nemen vooral niet-moslims deel. Deze deelnemers zijn niet alleen niet-moslims, ze beheersen ook het Arabisch niet (pardon, op jihad, Al Qaida, halal en Ramadan na), laat staan de 7e eeuwse versie ervan. Hoe vaak niet moet ik grinniken wanneer deze Niet Arabisch Sprekende Niet-Moslims (N.A.S.N.M.) weer eens een vrouw-, homo-, of joodonvriendelijke vers opduikelen om vervolgens met het schuim rond de mondhoeken ‘de Verlichting’ te verkondigen. Tot deze verlichtingspredikanten wil het niet bepaald doordringen maar de koran is toch echt 1600 jaar geleden (1000 jaar vóór Shakespeare!) opgetekend. Bovendien is dit kloeke moslimboek, net als bij Shakespeare, gegoten in rijmdichtvorm en gestoffeerd met een vaak onnavolgbare metaforentapijt waarvan de muziekzaalritmische cadans (hardop gedreund) miljoenen gelovigen in trance brengt. Nu, als Jan Jonk ons leert dat vertalen = dichten, dat vertalen = herscheppen van dezelfde muziek, ritme, klank, schoonheid en betekenis van de oorspronkelijke taal in de nieuwe taal, met inachtneming van de historiciteit alsmede de-geest-achter-de-letter-idee, zijn we het dan niet aan onszelf verplicht om in naam van het allerhoogste – Zuiverheid en Schoonheid – een fatsoenlijke vertaling op de markt uit te brengen?
Het wachten lijkt mij op een Jan Jonk die de koran ter hand neemt. Dan pas kunnen we kiften over vermeende anachronismen en andere redevijandige perversiteiten. Eerst de schoonheid, dan de moraal.
Mohammed Benzakour
‘Het wachten lijkt mij op een Jan Jonk die de koran ter hand neemt.’
Is Abu Zayd niet zo iemand?
Dat Hans Jansen de Arabische grammatica tot in de puntjes beheerst, maakt zijn argumenten niet sterker.
Mijn kritiek op het opduikelen van dergelijke verzen is dat het niet nuttig is: de mensen die zich aan dergelijke verzen houden komen er zelf wel mee aan (waarop je je terechte kritiek kunt laten klinken), terwijl je de rest mogelijk beledigt of op slechte ideeën brengt.
Mijn kritiek op deze stelling van Benzakour is dat de meeste moslims de Kor’an zien als het onveranderlijke en tijdloze woord van God, zo staat het eenmaal ook in de tekst. Dan kun je wel met een hedendaagse interpretatie aankomen van de metaforen, maar dan ga je voorbij aan het feit dat die teksten door velen letterlijk worden genomen.
Mohammed Benzakour heeft het over vertalingen van de Koran, die allemaal al een interpretatie op zich zijn en dus al niet meer letterlijk te nemen. Dat dit vaak door velen wel gebeurd,moslims en niet moslims, is het probleem waar Benzakour op doelt. De veel besproken film van Hirsi Ali is op dit soort letterlijk genomen ,maar inwezen een interpretatie zijnde, miverstanden gebaseerd.
@ Wouter jou tekst klopt inzoverre je het over het arabische origineel hebt, voor vertalingen gaat het niet op.
Abu Zayd spreekt geen Nederlands. Hij pleit wel, zoals ook Ramadan, Soroush, Engineer en vele, vele anderen voor een contextgebonden uitleg van de betekenis van de Koran. Ook het Koranarabisch verschilt van het hedendaagse gesproken Arabisch. Je kunt de Koran dus niet alleen met kennis van het moderne Standaardarabisch interpreteren. Bovendien kun je geen conclusies verbinden aan losstaande Koranverzen. Ze moeten altijd in verband met andere verzen over hetzelfde onderwerp en met verzen die de basisprincipes van de Koran weergeven worden geïnterpreteerd. Daarbij komt dan ook nog eens dat de Koran wel degelijk een tijdloos boek is, waar iedere gemeenschap, wanneer en waar ook ter wereld, inspiratie uit moet kunnen putten. Dat geeft weer ruimte voor verschillen in interpretatie afhankelijk van tijd en plaats. Wilders en Hirsi Ali zijn beslist geen autoriteiten op het gebied van Korankritiek. Het vervelende is, dat hun werkwijze weinig verschilt van die van de ‘hoeders van de heilige plaatsen’, de Saudi’s, die met veel geld de wereld hun eeuwige en onveranderlijke interpretatie van de Koran proberen op te leggen.
Hendrik Jan, je gaat daarbij wel voorbij aan het feit dat het in sommige landen moeilijk is zonder problemen je eigen interpretatie van de Kor’an te creëren.
Ik moest wel lachen om de manier waarop je de werkwijze van AHA en Wilders vergelijkt met de Saudi’s, omdat je die beschrijft als:
‘die met veel geld de wereld hun eeuwige en onveranderlijke interpretatie van de Koran proberen op te leggen.’
Zo leest het net alsof AHA en Wilders hun doelen met veel kapitaal proberen te bereiken. 😀
Op zich wel een mooie vergelijking. “Islamologen” a la Wilders maken inderdaad een broddelvertaling van de Koran. Nu ben ik ook absoluut geen kenner van de Islam. Ik ken de schoonheid van de Koran niet, en ik voel geen binding met de rituelen. Ben ik dan degene die de Islam en haar heilige Schrift moet beoordelen of interpreteren? Nee, dat ben ik niet. En dat is Wilders niet. Zelfs Ayaan Hirsi Ali niet, die weliswaar Islamitisch is opgegroeid, maar wel met een sterke, negatieve interpretatie ervan.
Ik heb zelf verschillende versies van Shakespeare’s werk gelezen en gezien – zowel op toneel als op film. Ik ken het kwaliteitsverschil. De verfilming van Romeo & Juliet met Leonardo di Caprio in de hoofdrol (sorry, ik ben een product van de popcultuur) is steengoed; omdat het oog heeft voor de humor en de dynamiek die Shakespeare bedoeld heeft toen hij het schreef. Ik heb Opus One een vertaling van Midsummers Night Dream zien spelen… Vermakelijk, maar ging totaal voorbij aan de verborgen grapjes (met name woordgrappen) die Shakespeare erin had gelegd.
Sonnet 18 is het mooiste gedicht dat er ooit is geschreven, maar waag het niet om daar een slechte vertaling van te geven!
Wat dat betreft is de vergelijking van Mohammed Benzakour tussen Shakespeare en de Koran heel treffend. Nu was ik al niet zo veroordelerig tegen de Islam, maar die vergelijking met Shakespeare opent mijn ogen voor de grootte van de misvatting die er over de Islam en Koran bestaat.
Mohammed,
Als N.A.S.N.M.-er merk ik toch op: vergeet ook de vele woorden in het Nederlands niet, die van het Arabisch afstammen! Zoals: algebra, cijfer, koffie, enz.
Overigens: de toneelacteur Skakespeare schijnt, volgens recente mediaberichten gebaseerd op een Engelse onderzoeker, in feite niet zelf de auteur te zijn geweest, maar in werkelijkheid een tijdgenoot die een ontwikkelde intellectueel en diplomaat was! Hij gebruikte Shakespeares naam als pseudoniem.
@ Henk Jan Bakker (3):
Inderdaad. Het door Mohammed aangesneden probleem is heel relevant. Stemmingmakende figuren als Ayaan Hirsi Ali (nu heeft ze Wiegel er eens “van langs gegeven”, voor de afwisseling) miskennen opzettelijk de samenhang, historiciteit en cultuurbepaaldheid van de Koran-verzen, zodat ze -door de teksten vanuit het gezichtspunt van het hedendaagse Nederland te bekritiseren- kunnen “scoren”.
Evenzo beroepen Wilders en Ali enz. zich graag op de verworvenheden van de Franse Revolutie, alsof die niet al meer dan twee eeuwen geleden heeft plaatsgevonden, en het begin jaren zestig van de vorige eeuw in Nederland niet nog droevig gesteld was met de positie van vrouwen, homoseksuelen, enz. Deze a-historische benadering leidt tot groteske vervormingen van de realiteit.
Olav,
Ik ben het geheel met je eens. Echter, ik zie niet de relevantie in jouw gegeven dat de toneelacteur en de auteur William Shakespeare niet dezefde zijn. Mattheus, Marcus, Lucas en Johannes hebben immers ook niet zelf hun evangelieën geschreven, maar dat neemt niets weg van de waarde ervan.
@ Wouter (4)
Zo had ik het nog niet gelezen, maar in feite klopt het ook wel. HA en geestverwanten doen het misschien niet met veel geld, maar wel met alle steun van de media. HA is er speciaal voor naar de VVD gehaald. Echte moslimfeministen en moslimmensenrechtenactivisten en islamvernieuwers worden met succes door de media genegeerd. We hebben nog steeds niets gehoord over het congres van moslimfeministen in Spanje van een paar weken geleden. Ik kreeg ook geen antwoord op mijn brieven naar de landelijke dagbladen en het NOS-journaal die deze unieke gelegenheid om moslimfeminisme op de agenda te zetten geruisloos voorbij hebben laten gaan. (Ik heb daar eerder melding van gemaakt, sorry Anja dat ik in herhaling verval.)
Dat eigentijdse koraninterpretatie in sommige landen gelijkstaat aan zelfmoord noemde ik niet, maar heeft wel mijn aandacht. Niet voor niets leven negen van de tien mensen die zich met dit vakgebied bezig houden in het westen, of behoren ze tot de oppositie van de min of meer ‘liberale’ moslimlanden.
Dat de situatie is zoals die is ligt niet aan de islam, maar aan de machthebbers, die wel weten dat hun macht geen islamitische basis heeft en die dus legitimeren door conservatieve korankenners te faciliteren. De rol van de Al Azhar universiteit bij de veroordeling van Abu Zayd is tekenend. Hoewel veel collega’s Abu Zayd integer vonden, durfde niemand het voor hem op te nemen, bang om door de overheid gewipt te worden.
Doordat veel moslimdenkers in het Westen vrij kunnen zeggen wat ze denken en doordat hun ideeën via internet overal ter wereld verspreid worden, kan het niet lang meer duren voordat de islamitische verlichting doorbreekt. De tijd is rijp om de ‘deuren van de idjtihaad’ weer te openen.