(foto uit De vrouw beslist. Dit was ik, jaren zeventig, met een van een vriendin geleend kindje. Ik kende deze foto niet eens. Ik liet me na De schaamte voorbij niet graag fotograferen, probeerde nog een beetje anoniem te blijven.)
Beetje weemoedig van die overdoses vrouwen, vooral de vrouwen van vroeger. En Coby Schreyer overleden. Natuurlijk begint het langzaam uit te dunnen. Even teruggeplaatst in een opwindende en enerverende tijd. Een van de vragen die ik tijdens een debat kreeg was hoe heeft het feminisme je geinspireerd. Ik kan daar nauwelijks op antwoorden.
Ik heb Dolle Mina en ManVrouwMaatschappij overgeslagen, maar toen het idee van de vrouwenpraatgroepen overwaaide uit de VS en ik mijn eigen praatgroepje oprichtte sloeg de vlam in de pan en dat is nooit meer overgegaan. Vanaf dat moment kan ik de vraag hoe het feminisme me inspireerde niet meer beantwoorden, want ik zat er midden in, ik was het feminisme zelf, samen met al die andere vrouwen. Nooit zal ik weten hoe mijn leven er uit gezien zou hebben zonder de vrouwenbeweging. Ik ging schrijven, eenvoudig omdat er nog niets was en iemand toch op moest schrijven wat we allemaal bedachten. Een hele goede leerschool, en een motto dat ik nog met me meedraag: als ik iets wil lezen en het is er niet dan moet ik het schrijven. Ik ging lesgeven, zelfde verhaal. Al die ontdekkingen die we deden, zoals elk huwelijk bestaat uit twee huwelijken, dat van hem en dat van haar. Dus werd ik gevraagd om les te geven over het gezin en de rollen daarin en bleef twintig jaar hangen en begon met andere vrouwen een opleiding vrouwenhulpverlening. Ik kreeg ruzie met uitgeverij Van Gennep (later weer goed gekomen) en begon met een paar vrouwen een eigen uitgeverij, Feministische Uitgeverij Sara. We waren het niet eens met Opzij en begonnen een nieuw blad, Serpentine. We kregen ruzie met de kameraden van links en begonnen een nieuwe beweging, de ‘soc-fem’. Kortom: het was een tijd van grote nieuwe initiatieven, en ook van ontdekking van talent. Veel vrouwen hebben in die pionierstijd ontdekt wat ze konden. Maar we deden het ook. Vandaar mijn ongeduld soms met mensen, vrouwen, die nu zeuren dat de beweging, de partij, de organisatie, de vakbeweging, de kerk dit of dat niet doet. Dan doe je het toch zelf, is mijn antwoord.
Ik herinner me een vrouw die tijdens een discussie in De Balie verwijtend tegen mij zei: de vrouwenbeweging heeft te weinig gedaan voor oudere vrouwen. Ik zei, tegen de vrouw die nauwelijks ouder was dan ik: en waar was jij dan? Ik ben geen feministe, zei ze. Ja hallo. Tot iemand Alzheimer heeft ben je zelf verantwoordelijk voor wat je er van maakt.
Misschien is dit wat ik er het meest aan heb overgehouden: zet onvrede en ongenoegen om in actie. (Aksie). Doe er wat mee. Maak er wat van. Schrijf. Schreeuw. Zet wat op. Maak bondgenoten. Nou, dus toch geinspireerd door het feminisme, al zeg ik steeds: de vrouwenbeweging dat waren we zelf.
En een beetje ouder. En met veel plezier samenwerkend met mannen.
Foto hieronder, met Jaap Jansen van uitgeverij Van Gennep – met wie het dus heel erg goed is gekomen, en met Arjan Ederveen en Joop Admiraal, de man van Jaap, en met Ramses Shaffy na een voorstelling van Arjan en Joop als twee lesbische dames. Foto door Cas Enklaar. Voor de fotokatern van je memoires, schreef Jaap. Maar ik doe geen memoires, geen tijd en geen zin om zo uitvoerig achterom te kijken terwijl er voor mij uit nog zoveel is. Ik doe een weblog, Jaap, het medium voor de moderne mens, maar Jaap wil geen internet. Die leest nog boeken.
En nog een foto: van het bestuurtje van Stichting Kifaia, Leo de Kam en Joes Meens. Foto door Joris Meens. Volgende week gaan we weer naar Gaza, als het leger ons wil ‘clearen’ tenminste.
Had iemand me toen verteld waar ik nog eens terecht zou komen: in de Gazastrook, in de Eerste Kamer, ik zou het nauwelijks geloofd hebben.
Morgen weer eens wat inhoudelijks.
Vanmiddag ga ik naar de fototentoonstelling van Bertien van Maanen, ook van vroeger, maar evengoed erg van nu, met Gon Buurman, fotografe, idem dito. De rijkdom van een netwerk aan bijzondere vrouwen. Ik kom nog op Gon en Bertien terug.
Hallo Anja,
Wat een verschil!
Maar je ogen straalden hetzelfde.
Groet,
Amita
Dertig jaar verschil, Amita.
O en dertig kilo.
De avond in de Rode Hoed bevestigde iets waar ik het al met Robertine Romeny eens was: er moet een geschiedschrijving komen van de betekenis van De Schaamte Voorbij. Twee jonge vrouwen (rond de 27) maakte er melding van dat het lezen van het boek toen zij 15/16 waren een beslissende rol heeft gespeeld in hun leven (de een doceert nu vrouwenstudies, de ander is feministische onderzoeker op het gebied van prostitutie en rechten).
Ik ben niet verbaast dat ik wéér te horen kreeg hoe belangrijk dat boek is geweest. Volgend jaar is het 30 jaar geleden sinds het geschreven is.
‘Mijn’ persoonlijk geschiedenis van het boek gaat zo.
Deel 1. Ik heb het boek pas in 1980 gelezen. Ik kwam twee jaar eerder naar Nederland en mijn feministische vriendinnen hebben me een spoedcursus gegeven in “Nederland voor Feministen”: op korte termijn een uitleg over fem-soc/soc-fem; de beste verhalen uit de praatgroepen (vooral over de ruzies in het Vrouwenhuis); en uit de praatgroep van mijn geliefde de highlights over het doen en laten van een zekere arts Helen, die in korte tijd drie verpleegsters – die allen Ellen heette – lesbisch heeft gemaakt en versleten. Op langer termijn kreeg ik de opdracht om Nederlands te leren en twee boeken te lezen: een van de dames schrijfcollectief uit Nijmegen en De Schaamte Voorbij.
Deel 1 gaat over het boek als gids voor feministen.
Deel 2. Korte tijd later kampeerden mijn geliefde en ik op het strand in Griekenland. Een Griekse vrouw hoorden ons Nederlands praten en, als tactiek om mij in haar tent te lokken vroeg of ik Anja Moilenblt (zo ongeveer sprak ze je naam uit) had gelezen.
Robertine Romeny vertelde me dat het hebben van boek op de koffietafel, in sommige landen waar het uitspreken van dergelijke dingen niet veilig is, symbool staat voor “hier woont een lesbische vrouw”.
Deel 2 gaat over de rol van het boek in het lesbisch leven, in veel landen.
Deel 3. Toen ik in 2002 voor het eerst in Servië kwam, kort na de bombardementen, was een vrouwenorganisatie druk bezig fondsen te werven om De Schaamte Voorbij te vertalen. Ze hadden het graag als reader voor zichzelf willen hebben maar ook als geschenk voor hun moeders. Helaas heeft de uitgever wroet in het eten gegooid en een van de beruchte kuttenfoto’s (van de Kuttenfilm) op de omslag afgedrukt. De uitgever heeft moeten raden welke van Anja was (en het verhaal gaat dat ze de verkeerde heeft gekozen). Moeder krijgt het boek niet. Deel 3 gaat over hoe de hoeveelheid aan vertalingen en welke impact het boek gehad heeft op de ‘vrouwenstrijd’.
Ben benieuwd naar andere ervaringen met het boek!
Lin McDevitt-Pugh
Grappig, Lin.
Ja, ik word nog steeds met een gemiddelde van een keer per week geconfronteerd met iemand, meestal vrouwen en soms een man, voor wie De schaamte voorbij belangrijk is geweest. En op de twee dagen van het IIAV was dat er gemiddeld een per uur. Ik heb zelf helemaal niet zoveel met dat boek, dus ik neem de complimenten een beetje gelaten in ontvangst. Ja, leuk natuurlijk. Maar als mensen zeggen: ik heb je boek gelezen (terwijl ik er veertig schreef) en ze bedoelen alleen dat ene, wat moet ik dan denken? Ik krijg erg de neiging om mijn andere boeken te verdedigen, ik hou van al mijn kinderen evenveel. En aan sommige andere boeken heb ik veel harder gewerkt, en veel meer over nagedacht, dan dat boek.
Ik kreeg trouwens ook veel kritiek binnen de vrouwenbeweging. Vooral van Anneke van Balen, vrede zij met haar, die zo kwaad was dat ik mijn naam er op had laten zetten en er ook nog geld voor kreeg dat ze me uitriep als pionier van de feministische corruptie. Dit voor de geschiedenis. Haar brief ligt in het IIAV, trouwens.
Ik schreef De schaamte, zonder er veel over na te denken, tussen mijn andere werk door. Ik probeerde geen literatuur te maken, ik nam mij voor om niets mooier te maken dan het was. In negen maanden was het af, en ik bracht het naar de uitgeverij Van Gennep. Rob van Gennep was er erg veel opgewondener over dan ik, die had een goede commerciele neus voor een linkse man. Hij gaf me zelfs voordat ik het af had een contract. Later pas begreep ik dat dat niet veel voorkomt, zeker niet bij een beginnende schrijver. Ik vroeg trouwens om dat contract omdat Rob zelf er in voor kwam, en dat kon hij uiteraard zelf ook vermoeden. Zijn handelsgeest of uitgeversneus won het dus van zijn ego.
Ik had geen idee dat het boek zo’n weg zou gaan, tien of elf vertalingen, bij elkaar een half miljoen exemplaren ongeveer. Voor mij was het net een kind dat de deur uitgaat en waar je niets meer over te zeggen hebt. Ik heb eerlijk gezegd wel eens geprobeerd om het te lezen en heb het altijd weer weggelegd. Ik hoef niet meer herinnerd te worden aan al die ongelukkige relaties. Dus als mensen vragen hoe ik er op terug kijk is het antwoord: niet. Voor mij was met dat boek een hoofdstuk van mijn leven af, en ik zette het in de kast om door te kunnen gaan.
Ik heb me later wel afgevraagd waarom het zo veel werking heeft gehad. Want dit is toch vreemd: de belangrijkste relatie in het boek is een lesbische. En dan kwamen allerlei keurige heterodames me vertellen dat ze zich er zo in hadden herkend, O ja? denk ik dan, hoezo? Dat is toch interessant, Lin, als je bedenkt dat zoveel andere ‘lesbische’ boeken op het aparte plankje kwamen, alleen geschikt voor andere lesbo’s.
Wat ik heb bedacht: dat het boek wel een zelfbedieningszaak was voor allerlei cruciale vrouwenervaringen: het huisvrouwenbestaan, gewelddadige man, de ervaringen met mannen in links, liefde voor een vrouw, veel seks, veel ongeluk, en een klassiek ‘Bildungsverhaal’ van toen gingen mijn ogen open en zag ik het licht. Toch, echt helemaal snappen doe ik het niet. Ik denk wel eens: er was op dat moment gewoon een boek nodig dat iets zei over de manier waarop wij vrouwen toen leefden, en behalve Verena Stefan en Kate Millett waren die er niet. Was iemand anders op dat moment eerder geweest dan ik dan was dat het geworden. Het nieuws was er ook snel af, er zijn daarna tig boeken geschreven met vrouwenervaringen, maar geen daarvan, misschien alleen de romans van Marilyn French, heeft dezelfde impact gehad. Dus wie het weet, waarom er opnieuw jonge vrouwen zijn voor wie het belangrijk was, ook al hebben ze zelf naar eigen zeggen niets met de ervaringen die er in zijn beschreven, die mag het zeggen.
Over Servie trouwens. Ik kwam daar vaak omdat ik er een tijd trainingen gaf en ken de vrouwen die het hebben uitgegeven. Het was hun eigen keuze om een kut op het omslag te zetten. Mij hebben ze dat niet gevraagd, ik zou het ze zeer hebben afgeraden, want je valt wel erg met de ..eh, deur in huis zeg maar. Die kut hadden ze gekozen uit een boek over seksualiteit dat ik had geschreven, Voor Onszelf, ook een behoorlijke bestseller trouwens, in vele talen, omdat het bij mijn weten het eerste boek was over vrouwenseksualiteit dat ging over hoe wij zelf het ervaarden in plaats van hoe men vond dat vrouwen in elkaar zaten en wat we hoorden te vinden en voelen. Ik zal morgen, als ik bij Bertien van Manen ben geweest, want die maakte de foto’s, dat verhaal vertellen. Maar hoe het ging, de dames kozen uit Voor Onszelf de kut die ze het mooiste vonden. Nou uiteraard was die van mij. Zodoende.
Ik mag toch hopen, Anja, dat jullie werk door jonge vrouwen van nu – ongeacht culturele achtergrond – wordt overgenomen. Soms maak ik me daar wel eens zorgen over. Er is nog zoveel te doen, zeker als je bedenkt dat ervaring niet overdraagbaar lijkt te zijn. Er zijn zoveel vrouwelijke twintigers die zich al helemaal focussen op huisje-boompje-beestje. Wat dacht je hiervan: ik ben docent op een Pabo en hoor van een student die vastloopt in het afstudeerjaar omdat ze haar bijbaantjes nodig heeft om……de hypotheek te kunnen betalen van hun net gekochte huis… Daar kan ik wanhopig van worden.
Leuk, dat mijn idee nog steeds leeft. En zo goed vormgegeven.
Die foto ‘Anja met geleend kind’ heb ik gemaakt in Het Schaartje. Ik dacht dat het de dochter van Joyce OUtshoorn was.
En op die Serpentinefoto staan ook nog Jolet Leenhouts en Hanneke Acker. Waarom sta ik er niet op?
lieve groet, Robertine
hoi anja, ik moet bekennen dat ik je alleen maar kende van het boek de schaamte voorbij, en nu ik je andere boeken over palestina ontdek, merk ik dat ik die ook in één ruk uitlees, ze zijn spannend, en er komt een groot gevoel van verontwaardiging en boosheid los over de situatie daar. Iedere keer als ik het wegleg, loop ik gefrustreerd rond, we moeten iets doen, we moeten iets doen. En geeft het me de impuls om iets te doen. Ik denk dat je een heel goede schrijfster bent op gebieden die heel onrechtvaardig zijn. Het is spannend en makkelijk leesbaar.
Waarschijnlijk weet je goed de spanning erin te houden, net als een detective of een thriller. En je analyses zijn duidelijk en goed hanteerbaar, een soort handvaten in een discussie, waardoor je sterker staat in een discussie en er iets mee kan.
Datzelfde gebeurde met mij na het lezen van de schaamte voorbij, ik kan me niet meer herinneren waar het allemaal om ging maar daarna was ik ook verontwaardigd en wilde er wat aan doen. De vrouwelijke manier van doen werd gerehabiliteerd voor mij, en daardoor werd ik zelf ook gerehabiliteerd omdat ik een vrouw ben. Dat je persoonlijke ervaringen politiek waren, vond ik heel belangrijk, Dus dat je ook over persoonlijke dingen kon praten en dat die ook betekenis hadden in een politiek en sociaal verband. Dat gaf veel meer ruimte aan allerlei discussie’s.
Dat allerlei keurige heterovrouwen ook geinspireerd werden komt denk ik omdat ze ook een vrouw waren,en juist daar de herkenning in lag, we zijn allemaal vrouwen en hebben dus allemaal iets gemeenschappelijks, en dat dat daarna ook mocht. Iets doen vanuit de vrouwelijke intuitie, op je eigen vrouwelijke manier iets doen, dat was niet meer minder dan de mannelijke, daarom herkende iedere vrouw iets van zichzelf, en kon er iets mee.
Als ik je bv vergelijk met Toon Hermans, jij bent natuurlijk geen entertainer, maar dat gevoel van herkenning dat iedereen heeft als je vroeger naar die shows ging, iedereen had wel een tante fien, en iedereen had met sinterklaas zijn oom gezien verkleed als Sint in een oud tafellaken. Ik denk dat het zoiets is. Daar is toch niets mis mee.
Maar je hebt misschien het gevoel dat je boek gebruikt wordt voor dingen waar je het zelf niet voor bedoeld had,
Ik heb altijd gedacht dat de bekendheid en het succes ook aan de (ijzersterke) titel lag.
En die titel was van Kate Millett, naar een artikel van haar, The shame is over. Ik heb het er ook eerlijk bijgezet. Toen het in het engels werd vertaald wilden ze er, literairder, Beyond shame van maken, maar ik stond op de oorpronkelijke titel van Kate.
En, Corrie, het is niet zo erg dat mensen met een boek doen wat ze zelf willen. Je kunt een boek niet onder je hoede houden, het is feitelijk niet meer van jou vanaf het moment dat het in de winkel ligt. Ik weet nog dat het net uit was, en ik een beetje anoniem met mijn kraag omhoog in een winkel ging kijken naar dat mooie blauwe stapeltje, en dat een man dat boek pakte en het zo openknakte, au!, en ik eerst dacht: leg terug, dat is helemaal niet voor jou, en vervolgens bedacht: daar ga ik niet meer over. Dat is meer het gevoel: ik ga er niet meer over.
Een bekentenis, ik heb het nooit gelezen,Ik denk dat het tendele komt doordat ik me oa niet erg kon identificeren met het toenmalige feminisme vanwege juist zaken als die k…..film. Kennelijk zat toen al de moslim in mij. Daarom wilde ik het boek ook niet lezen, weet ik nog. Hoewel ik mezelf feminist voelde en het met vrijwel allerlei topics 100% eens was. Ik had echter niet zo’n behoefte om me in de strijd te werpen en de barricaden te beklimmen, had het te druk met weer andere zaken, die meer op het persoonlijke vlak lagen.
@ Anja (9):
(Verlate reactie wegens ziekte)
Citaat: ” …en dat een man dat boek pakte en het zo openknakte, au!, en ik eerst dacht: leg terug, dat is helemaal niet voor jou…”
Hoe kan je denken: dat is helemaal niet voor jou, als het een man betreft? Zelf heb ik het boek toentertijd met grote interesse gelezen. Ben ook heel kort (toen het nog kon) lid geweest van Dolle Mina. Heb aan baas-in-eigen-buik-demonstraties e.d. deelgenomen. Het is toch juist goed als ook mannen zo’n boek lezen?
geweldig, om via een weblog van de volkskrant op deze website te stuiten. “De schaamte voorbij” is zeer belangrijk voor mij geweest. Geboren in 1965, dus 40 inmiddels, maar opgegroeid in een klein fries dorp, was het nog al wat om mezelf feministe te noemen. Het is, ook nu nog, zo verschrikkelijk VAN BELANG, ik wordt zo woedend van alle ont- en miskenning. Reken op mij als regelmatig bezoeker, in mijn persoonlijk leven ben ik een zeer fervent vertegenwoordiger van feministisch denken en man-vrouw discussies. Tot vervelens toe van mijn omgeving, die liever zijn/haar kop in het zand steekt, en ik blijf maar in volle pijnlijke omvang zien waar het mis gaat. Meer en meer graag!
Mai-sze.