Ochtendwandeling in stil Kampen. De IJssel, de kades, de oude huizen, grote en strenge kerken, erg van steen. De stadspoorten, de sigarenfabrieken, de stegen met namen als Zeepziedershof en Lampetpoort. En dan terug in de huidige tijd, in de grote winkelstraat waar alles is zoals overal, de Hema, CenA, Etos, Kruidvat, heel Nederland koopt hetzelfde in dezelfde winkels. Ook in Kampen.

Ik was er voor een symposium van twee dagen over islam. Spannend om eens op bezoek te gaan bij de Theologische Universiteit in Kampen, en ik had het programma gezien en wilde een paar mensen horen die ik al ken: Jan Slomp, Abdulwahid van Bommel, Mohammed Ajouaou. En was nieuwsgierig naar de mensen die ik nog niet kende of alleen van horen zeggen. Ik werd niet teleurgesteld. Het was een leuk gezelschap mensen, met wie het makkelijk contact maken was. En het programma liet de veelheid van invalshoeken zien als het gaat om islam als nieuw gearriveerde godsdienst in Nederland. Het werd me ook duidelijk hoe lang de theologen al bezig zijn met islam, lang voordat het hier zo´n hot issue werd. En hoeveel ze weten. En hoe weinig daarvan doordringt in de door oordelen en vooroordelen gekleurde actuele debatten. Zoals wel vaker, als je de meer genuanceerde geluiden wilt horen, de echte kennis en ervaring, moet je die zelf op gaan zoeken. In Kampen bijvoorbeeld.

(Harry Mintjes)

De aanleiding voor het symposium was het afscheid van Harry Mintjes van de ThUK. Die deed zichzelf, zijn collega´s, zijn opvolgster en de enkele bezoeker zoals ik dit programma cadeau. Mooi initiatief. Van mij mag de ThUK ook eens een symposium organiseren in een van de grote steden, voor mensen die denken dat Kampen in het buitenland ligt.

(achterin Van Koningsveld, vooraan Steenbrink)

Het begon meteen ferm: Professor Pieter Sjoerd van Koningsveld hield een kritische inleiding over de twee Islamitische Universiteiten )Rotterdam en Schiedam) die Nederland nu rijk is. Die zijn nog niet wat ze zijn moeten, vond Van Koningsveld, ze hebben te weinig draagvlak onder de Nederlandse moslims om hun functie echt waar te maken, ze hebben te weinig sprekers geleverd in de maatschappelijke debatten, ze zouden imams op kunnen leiden die de Nederlandse situatie kennen en midden in deze tijd staan, maar dat gebeurt nog te weinig. Een probleem is dat te veel van de docenten alleen Arabisch en Turks spreken en daarmee de aansluiting missen. Er is potentieel, het wordt nog te weinig waargemaakt.

Van Konigsveld had meer kritische noten te kraken over de islam studies in Nederland. Vaak losgekoppeld van de Arabische studies, terwijl die nou juist noodzakelijk zijn om toegang te hebben tot de oorspronkelijke bronnen, net zoals Hebreeuws nodig is voor de joodse studies. Ook voor de tweede generatie zijn de Arabische studies noodzakelijk. Verder moet er meer gedaan worden aan de multidisciplinaire studies van de levende, actuele islam hier.

(Ozdan Hidir)

Ozcan Hidir, het hoofd van de Islamitische Universiteit in Rotterdam, twee en een half jaar in Nederland, diende hem van repliek. Die wees er nog eens op dat er grote verschillen zijn tussen de moslims in Nederland, etnische en ideologische, verschillen tussen de jongeren en hun ouders en grootouders die voor ene groot dele bestaan uit ongeschoolde arbeiders. De relatie tussen islam en moderniteit is gecompliceerd, wat niet wil zeggen dat het per definitie problematisch is. De IUR wil kennis verspreiden onder de moslims in Nederland, de niet – moslims voorlichten op een academisch niveau, een brug slaan tussen de islamitische wereld en de Nederlandse samenleving.

Discussie, onder andere of het al lukt om die taken waar te maken. Iemand uit het publiek vond Van Koningsveld wel erg streng, toen hij de vergelijking maakte met hoe de Vrije Universiteit destijds was opgericht met kwartjes en dubbeltjes van protestantse burgers. Zo´n grote achterban heeft het islamitische gemeenschap niet in Nederland, de vergelijking zou beter zijn hoe je een christelijke universiteit op zou kunnen richten in zeg Indonesie. En bovendien: er wordt met erg veel argwaan gekeken naar financiering uit het buitenland.

(Jan Slomp)

Een programmaonderdeel over de dialoog. Jan Slomp ken ik voornamelijk als voorvechter voor Palestijnse rechten en dialoog tussen Israel en de Palestijnen, minder als islamoloog. Hij had het over de geschiedenis van de relatie tussen kerken en islam, van de vroegere missie om te bekeren, naar de pogingen om een dialoog tot stand te brengen. Het blijken meer individuen te zijn die het niet opgaven, zoals hijzelf, Harry Mintjes, dan de kerken zelf, die erg hebben bezuinigd op de dialoogposten, juist nu het zo actueel en dringend is. Over de inhoud: moslims en christenen vormen de helft van de wereldbevolking, Wanneer zij dat serieus nemen wat ze gemeenschappelijk hebben, een door God gegeven taak om vrede te brengen, dan zouden ze een belangrijke machtsfactor kunnen zijn. Het gaat dus niet alleen om de interessante uitwisselingen op theologisch niveau, bedoelen we wel hetzelfde als we het over Mohammed en over Jezus hebben, bedoelen we hetzelfde als we het hebben over God de Vader, daar zijn al vele boeken over volgeschreven. Het gaat vooral om de praktische uitvoering van de theologie. Dat zou ook de agenda moeten zijn van de kerken. Ik heb liever vrede tussen Palestina en Israel, dan nog meer theologie, zei Slomp.

Simon Schoon had het over de trialoog tussen joden, moslims en christenen, de drie Abrahimische religies. Een verwarrende term, want dialoog betekent eigenlijk een diepgaande discussie, alleen nu tussen drie partijen. Er hebben een lange reeks van dialoogbijeenkomsten plaatsgevonden, waar vaak is gezocht naar de gemeenschappelijke noemers, die gaan over menselijke waardigheid en tolerantie. Maar het waren gesprekken die soms ver van de werkelijkheid afstonden, zeker in de moeilijke tijden na 9/11 en de moord op Theo van Gogh, en het debat dat zwaar overheerst wordt door Fortuyn, Hirsi Ali en de cartooncontroverses. Schoon is sindsdien niet meer zo optimistisch over de werking van de dialoogbijeenkomsten. Die moeten om enige functie te hebben meer de diepte in. De barrieres zijn enorm, de collectieve herinnering van de joden aan de vervolging, de collectieve herinnering van de moslims aan de kruistochten. Het christendom heeft een geschiedenis van uitsluiting van niet-christenen die niet is vergeten. Die poets je niet zomaar weg, met het zoeken naar gemeenschappelijke theologische thema´s. Wat dan wel? De ethiek. Moeten we niet meer studeren op het extremisme in alle drie de geloven, en vooral beginnen bij onszelf? Staan we wel werkelijk open voor vragen en kritiek? Erkennen we de onderlinge verschillen wel voldoende, bijvoorbeeld dat de groep joden wereldwijd veel kleiner is, en dat zij nooit de messianistische pretenties hebben gehad die christendom en islam wel hebben? Of het helpt als christenen Mohammed erkennen als profeet van God, net als de moslims Jezus erkennen als door God gezonden? Het is een stap voorwaarts vergeleken bij de verkettering van vroeger, maar is het niet opnieuw een vorm van kolonialisme?

(Bunyamin Duran)

Interessant genoeg was Bunyamin Duran, van de Islamitische Universiteit, veel optimistischer over de mogelijkheid tot dialoog. Geen geloof heeft recht op superioriteit, en ook binnen de islam moet pluraliteit erkend worden, zei hij. We moeten elkaars geleerden bestuderen, Al Ghazali, Nursi, Martin Buber, Hans Kung. Al Ghazali heeft bijvoorbeeld de beide Testamenten bestudeerd, en kwam op veel voorbeelden van verkeerde vertaling, net als bij de koran. Hij hield een geleerd betoog over de koranversen die juist de overeenkomsten tussen ´de volken van het boek´ benadrukken, de passages die er op wijzen dat de God van christenen, joden en moslims dezelfde is. Er staat bijvoorbeeld niet in de koran dat moslimmannen niet met christenvrouwen mogen trouwen. Wat onmiddelijk in de zaal de discussie deed ontbranden of dat ook gold voor christenmannen die met een moslimvrouw wilden trouwen. Dat gaat over cultuur, zei Duran, dat is geen theologie. Waar het op neer komt, zei hij, dat de moslims wel erkennen dat het Nieuwe en het Oude Testament het woord van God zijn, en dat Jezus een profeet van God is, maar dat de christenen nog niet erkennen dat de koran ook het woord van God is, en Mohammed door God is gezonden.

´s Middags kwam Ceylan Pektas-Weber haar boek over moslima´s presenteren, en een verhaal houden over emancipatie en islam. Bijgestaan door Dorothea Erbele Kuster en Lieke Werkman. Die discussie, dat emancipatie binnen de islam wel degelijk mogelijk is, en al gaande is, is voor mijn webloggers meer dan bekend. Ik zal dat hier niet opnieuw herhalen.

(Martha Frederiks)

Daarna volgden een paar inleidingen, helaas veel te kort, over de moslims in Nederland die vaak in de debatten over het hoofd worden gezien. Martha Frederiks had het over de moslims uit Noord Afrika, en liet eerst met de kaart van Afrika zien dat de scheidslijn tussen het islamitische noorden en het christelijke zuiden samenvalt met de regenwouden. Dat de islam niet verder doorgedrongen is naar het zuiden van Afrika heeft een heel prozaische reden: de paarden en kamelen overleefden de tsetsevliegen niet. Frederiks maakte een vergelijking tussen twee groepen moslims in Nederland, die uit Somalie, geschat op 25.000 en die uit Ghana, geschat op 3.000. Er is nog niet voldoende onderzoek naar gedaan, zei Frederiks, maar ze wilde wel een paar werkhypothesen geven waarom het de twee groepen in het integratieproces zo verschillend vergaat. De Somaliers komen uit een islamitisch land, en zijn politieke vluchtelingen. Ze zijn hier dus niet vrijwillig. Ze houden zich vast aan hun eigen gemeenschappen en gebruiken, al hebben ze snel Nederlands geleerd. Maar ondanks het feit dat er in Engeland slechtere sociale zekerheid en gezondheidszorg is voor migranten zijn ze met duizenden daargeen getrokken, ook nadat ze al genaturaliseerd waren. De redenen: in Leicester en Birmigham waar ze zich gevestigd hebben komen ze makkelijker aan de bak, bijvoorbeeld door het openen van winkels dan in Nederland, maar vooral geeft Engeland ze meer ruimte om vast te houden aan hun religieuze identiteit, aan hun eigen gemeenschappen met hun traditionele gewoontes waarbij de mannen gana werken en de vrouwen thuis blijven, hun eigen kleding. Tachtig procent van hen zeiden dat ze in Nederland niet genoeg ruimte ervaarden om hun kinderen islamitisch op te voeden. En ironisch genoeg hebben ze in Engeland recht op onderwijs in eigen taal, en krijgen de kinderen dus .. Nederlands. Frederiks wijtte het vasthouden aan de religieuze gemeenschap deels aan de traumatisering van de vluchtelingen, deels aan het feit dat Somalie niet een pluriforme samenleving was, maar puur islamistisch.

Dat is dus anders met de migranten uit Ghana, die vrijwillig zijn gekomen, om economische redenen. Lang niet alle Ghanezen zijn moslim, de meeste van de naar schatting 20.000 Ghanezen zijn christen. Ze zijn al gewend aan een pluriforme samenleving, de drieduizend moslims hebben hun moslimzuilen meegenomen en verschillen ook van elkaar. Zij integreren dus sneller en makkelijker, en zien zichzelf eerst als Afrikanen, tweeds als moslims, anders dan de Somaliers voor wie dat net andersom is.

Wat we dus kunnen zien is dat er een grote diversiteit is tussen de moslims in Nederland, afhankelijk van de vraag of ze als politieke vluchtelingen of als economische migranten zijn gekomen, en ook afhankelijk van de samenleving waar ze uit voort zijn gekomen.

Karel Steenbrink hield een boeiende inleiding over de geschiedenis van de Indonesische moslims, een vaak vergeten groep. We mogen niet vergeten dat we eens, toen we nog één koninkrijk vormden met Nederlands Indie, een gezamenlijke bevolking hadden waarvan driekwart moslim was. Het is niet alsof we pas wat met de islam te maken kregen door de komst van Turken en Marokkanen. Anders dan de Franse kolonisten (de laicité) en de Britten (indirect rule) bemoeiden de Nederlanders zich in Nederlands Indie vergaand met religieuze zaken – dat werpt een ander licht op de door ons veel geroemde scheiding tussen staat en kerk. Dat ging ver: de Nederlanders namen de imams examens af en beslisten wie er mocht worden aangesteld. Ook bemoeiden ze zich met een aantal plaatselijke gewoontes. Zo hadden de vrouwen in Palembang een methode gevonden om zich te kunnen laten scheiden. Ze gingen naar een rechtbank en verklaarden dat ze in twee goden geloofden in plaats van in die ene. Daarop waren ze geen moslim meer en werd het huwelijk automatisch ontbonden. Vervolgens kwamen ze na drie maanden terug om te vermelden dat ze van mening waren veranderd, weer in de ene God geloofden, dus weer moslim waren, en trouwden vervolgens met een andere man. De Nederlandse kolonialen vonden dat schandelijk. Nederland heeft met de komst van de Indische Nederlanders en de KNIL soldaten de eerste moskeen en kerken zonder meer gefinancierd.

Kortom: we kennen in Nederland nog maar heel weinig van onze eigen geschiedenis met de islam, en we hebben nog veel te weinig oog voor de grote diversiteit tussen de moslims in Nederland.

Morgen de tweede helft.