Ik zou graag meer tijd en aandacht hebben willen geven aan de andere lezingen, na die van Job Cohen, op de bijeenkomst van Eén land, één samenleving, omdat ze stuk voor stuk erg de moeite waard waren. Maar door tijdgebrek geef ik maar een paar korte impressies, dat wat mij vooral getroffen heeft.

Jan Schoonenboom, die van het WRR rapport, was hier op het weblog al eerder uitvoerig aan het woord. Dijkstal zei nog, toen hij Schoonenboom intoduceerde, dat de lezing over de islam die op het programma stond, niet impliceerde dat we daar het probleem wilde leggen. Ik denk ook niet dat de aanwezigen dat dachten, en ook Schoonenboom benadrukt niet voor niets dat het mogelijk is, ook wat mensenrechten en democratisering betreft, aanknopingspunten te vinden in de islamitische wereld. Want dat is de belangrijkste conclusie van het WRR rapport: er beweegt zich veel in de islamitische wereld, en we moeten eens ophouden alleen naar de negatieve en problematische ontwikkelingen te kijken, en de positieve, richting mensenrechten en democratisering, niet te zien.

Schoonenboom had het ook over dat onzalige leerstuk dat geintroduceerd werd door Huntington: dat van de clash of civilisations. Alsof er sprake is van gesloten culturen, die botsen en niet anders kunnen dan botsen. Een gevaarlijk idee, omdat het kan leiden tot een selffulfilling prophecy. Want als culturen onveranderlijk zijn, en de botsing als onvermijdelijk wordt gezien, dan kun je dus niets doen. Dan is dialoog ook nutteloos. Dan is het hopeloos. En dan ben je niet meer geinteresseerd in het waarom. En nog gevaarlijker is het wanneer die culturen vooral aan godsdienst worden opgehangen: niets heeft de wereld zo geteisterd als godsdienstoorlogen. We moeten dus vooral door de wederzijdse beeldvorming heenbreken. En dat kan, voor wie de moeite neemt om werkelijk te kijken naar wat zich in moslimlanden afspeelt. Zonder de negatieve kanten te verdoezelen, zijn er ook veel positieve ontwikkelingen. Democratie en mensenrechten zijn geen exclusief bezit of exclusieve uitvinding van het Westen. En we mogen niet vergeten dat de regimes die de nationale bewegingen in eigen land onderdrukken vaak door het Westen zijn ondersteund.

Kortom: er zijn vele Luthers geweest in de islamitische geschiedenissen en ze zijn er nog. Er zijn vele geleerden die de koran interpreteren, niet naar de letter maar naar de geest. Wat nog niet wil zeggen dat elke ‘man in de straat’ dat ook doet, maar wel dat er een intellectuele voorhoede een richting aangeeft. De nieuwe islamitische bewegingen, sommige neigen richting geweld, maar andere hebben nu juist d ebocht genomen naar deelname aan het politieke proces, waarbij ze hun absolute pretenties op de enige waarheid laten schieten. Veel van die bewegingen zijn bovendien meer nationalistisch dan religieus ingesteld. En zijn dus het meeste te vergelijken met christelijk-democratische partijen in het Westen.
En verder is het al eerder gezegd: de sharia heeft vele betekenissen en wordt in de verschillende landen heel verschillend toegepast. De sharia sluit modernisering niet uit, is de conclusie van Schoonenboom. En de mensenrechtendiscussie wordt ook in islamitische landen gevoerd.

Er is dus ook geen reden voor om in paniek te raken wanneer moslims in Europa de politieke arena betreden en ruimte voor zichzelf opeisen. Integendeel. Juist dat is het beste wapen tegen radicalisering. Waar het om gaat, is dat we durven bekijken: wat scheidt ons, maar ook, wat bindt ons.

In de lunchpauze een discussie met de verschillende sprekers. Rinus Penninxs en ik hadden ook een groepje mensen om ons heen. Pennixs had het er nog over dat de anti-migranten houding niet alleen te vinden was bij rechts, maar ook bij links. En had het vooral over het gereedsschapskistje dat nieuwkomers zou moeten worden meegegeven.

Van Paul Schnabel is me vooral bijgebleven hoe hij beschreef wat er in onze samenleving is veranderd. Het verdwijnen van vanzelfsprekendheden. En hoe we haast vergeten lijken dat Nederland altijd al bestond uit botsingen tussen bevolkingsgroepen: katholiek versus protestant, royalisten versus republikeinen, die tegenstellingen hebben zich opgelost, maar dat ging niet zomaar. Wie herinnert zich nu nog de Hoekse en de Kabeljauwse twisten, weten we nog waar die over gingen? Net als Cohen benadrukt hij dat zulke processen tijd kosten. En hoe mis het is om te suggereren dat we nu een ‘multicultureel drama’ hebben, alsof voor de komst van deze migranten sprake was van een multicultureel blijspel. Het is ook niet pas begonnen met de moord op van Gogh, al daarvoor, in 1974 was de stad Rotterdam bezig om concentraties minderheden in bepaalde wijken te verminderen.

Niets nieuws dus. Wel nieuw: de korte lontjes, de korzeligheid, het voortdurende eisen. Het kan nog goed aflopen, zegt Schnabel, vooral ook als we waarnemen dat er vele migranten zijn die individueel heel goed in staat blijken om deel te nemen aan deze samenleving. Het Nederland dat we nu zijn geworden, daar hebben we lang over gedaan. We hebben van alles geprobeerd om de eenheid in de verdeeldheid te handhaven, het zuilensysteem, het poldermodel. We hebben dooor de eeuwen heen vele groepen migranten opgenomen. De samenleving waar we nu trotos op zijn is er niet vanzelf gekomen, heeft vele conflicten gekend, en veel veranderingen richting een eenheid zijn niet door iedereen vrijwillig overgenomen. Maar is het echt nog nodig om Surinamers op te tellen bij ‘de allochtonen’? Bijvoorbeeld?

Halleh Ghorashi houdt haar verhaal vooral vanuit het standpunt van de nieuwkomer die ze is. Ze vertelt hoe ze Nederland zag toen ze aankwam als asielzoeker, politieke vluchteling uit Iran. Niet gewend aan een open, democratische samenleving. Wat ze aantrof was niet alleen een democratie als staatsvorm, maar ook als levensstijl. Dat is belangrijk: ook Ahmadinejad is democratisch gekozen, maar er is in iran geen sprake van ruimte voor oppositie en verschil. Ik kwam uit een land waarin het dragen van de hoofddoek verplicht was, en kwam in een land waarin het dragen van de hoofddoek werd toegestaan, ondanks de secularisering.

Ik was enorm gecharmeerd door de ‘bespreekbaarheidsideologie’ zegt ze. Er aren weinig taboe’s, overal mocht je het over hebben, ook moeilijke onderwerpen. En de neiging tot consensus viel haar op, ook al betekende dat veel vergaderen.

Maar van het gidsland dat ze aantrof toen ze kwam ziet ze niet zoveel meer terug. Het is snel veranderd, dit land. Nu is tolerantie geen deugd meer. We moeten ‘zeggen waar het op staat’, en er wordt gezegd dat ‘we’ de ‘anderen’ te veel ruimte hebben gegeven, dat we te soft waren. De mate van intolerantie, de korte lontjes, is erg gegroeid. De bespreekbaarheidsideologie is doorgeslagen naar het recht op beledigen. Het gaat om zoveel mogelijk ruimte innemen en zo weinig mogelijk ruimte laten aan diegenen die anders zijn. Het consensusmodel gaat nu meer naar verplichten hetzelfde te vinden in plaats van overtuigen. Het opene, experimentele, van de jaren tachtig lijkt verdwenen.

Iemand uit het publiek, van Leefbaar, vraagt haar of ze het niet positiever zou hebben gezien als ze nu voor het eerst in Nederland zou zijn gekomen. Nou nee, zegt ze ironisch, want ze kent immers de Iraanse vluchtelingen die na haar zijn gekomen. Daar zijn mensen bij die al tien jaar wachten op een verblijfsvergunning. Dat is het nieuwe Nederland.

Ahmed Aboutaleb hield een warm pleidooi, recht uit zijn hart. Over verbindend bestuur, over vertrouwen zaaien in plaats van haat. “Ik wil dat alle nieuwe Nederlanders weten waar die dikke man op het Daniel Jonas Meyerplein voor staat” (Voor de ouder Nederlanders die dat ook niet weten: dat is het indrukwekkende monument voor de Februaristaking.) Verscheidenheid als een teken van rijkdom. Daar gaat het om. Geloven in de kracht van onze democratie.

Ik had alle vorige sprekers al wel eens meegemaakt. Voor mij was de grote verrassing van de dag Kars Velen, een van de ondertekenaars van het manifest. Nu algemeen directeur van de Jan de Wit school in Den Haag. Het bijzondere was dat hij zijn eigen gereformeerde achtergrond in herinnering bracht: hoe hij als kind ook had moeten ‘schakelen’ tussen de cultuur van thuis en die van de buitenwereld. Niet zo anders als wat migrantenkinderen nu moeten doen. Dat is niet zo makkelijk, maar het kan dus wel. En je kunt het kinderen leren. Kinderen kunnen op school leren schakelen tussen herkomst en toekomst, en dat geldt niet alleen voor Turkse, Marokkaanse en Hinsdoestaanse kinderen, zegt hij. We helpen de kinderen als we ze leren hun horizon te verbreden, en dat kan ook op ‘witte’ scholen. Het is niet per se nodig om alle scholen gemengd te maken, samenwerking is ook op een andere manier mogelijk. Je kunt gezamenlijk kerken bezoeken, moskeeen, een humanistisch centrum, een hindoetempel. Ik zie er meer in om iedereen te verleiden tot samen dingen doen, dan gedwongen ‘mengen’.

Hij hield het verhaal van Sartre, over mensen die op een terras zitten, naar elkaar kijken, en dan gebeurt er voor hun ogen een botsing tussen een auto en een handkar. Vanaf dat moment zijn alle ogen gericht op dat incident. En wat gebeurt er, even worden al die mensen een gemeenschap. Met andere woorden, het is niet altijd nodig om naar elkaar te staren. Binding vindt plaats door gezamelijk te kijken naar een derde punt, samen iets te ondernemen, samen dingen die vinden die boeien.

Het muticulturele toneelstuk bestond eerst uit te veel optimisme, alsof het alleen maar mooi was. dat werkte niet. Van de weeromstuit bestond het tweede bedrijf vooral uit wie is de sterkste, wie heeft er gelijk? Ook dat werkt niet. Het derde bedrijf bestaat er uit dat we het misschien niet altijd leuk vinden, maar dat we wel samen ietsw te doen hebben. Het delen van verantwoordelijkheid voor onze toekomst. Sterker: er is geen andere toekomst dan een gedeelde.

We denken nog te veel in termen alsof het een dilemma is. Als we dat maar vaak genoeg zeggen wordt het waar. Dan wordt het een keuze voor of tegen: tegenm de achterlijke islam en voor het vrije westen, of tegen het perverse westen en voor de zuivere islam. Zo geedacht trekt iedereen zich terug in de eigen gemeenschap en gebeurt er precies waar iedereen bang voor is. Maar het is mijn overtuiging dat het zo niet hoeft, en dat het een kwestie is van schakelen, en verbinden.

Mooie, inspirerende dag.