Eten bij Khaled thuis. Wasim laat zijn rapport zien. Hij heeft hele goede cijfers, ook voor respect voor ouderen en op tijd komen. Huiselijke gezelligheid midden in een land in nood. Een gezin dat probeert het vol te houden en vooral de kinderen een normaal leven te geven, voor zover dat kan. De contrasten hier.

En dan de training.

We hebben ze! Er is altijd dat magische moment in een training, met Jan al zo vaak meegemaakt, dat er een kentering plaats vindt, dat je mensen echt aan de lijn hebt, het is binnengekomen, ze zijn aan het werk, geëmotioneerd, betrokken. Gisteren hadden we dat nog niet. Zaten mensen weliswaar geïnteresseerd te luisteren, aantekeningen te maken, maar ze hadden nog niet het gevoel dat het echt over hen ging. In het ergste geval gaan mensen naar huis het het idee een goede cursus gedaan te hebben, maar dat is onze eer te na, daar komen we niet voor naar Gaza.

Jan hield een inleiding over authentiek leiderschap. Ik hield een inleiding over trauma en de gevolgen daarvan voor henzelf persoonlijk en voor hun samenleving. Jan had het al gezegd, we maken vaak mee dat mensen toegeven, ja, bijna iedereen hier is getraumatiseerd, maar vervolgens hebben ze het allemaal over de anderen. Vandaag gaan we ze uitnodigen het er eens over te hebben wat ze zelf hebben meegemaakt. Met een stelling, alleen als je zelf door je eigen ervaringen hebt gewerkt kun je anderen helpen.

Ik gebruik in mijn verhaal een voorbeeld van een jongetje dat door grotere jongens in elkaar wordt geslagen. Wat is daar erg aan? De pijn? Die is snel weer over. Het is vooral het gevoel van machteloosheid en vernedering. Voeg bij dit beeld nog een groep volwassenen die er bij staan te kijken en niets doen, en je hebt een beschadigd kind dat niet meer gelooft in volwassenen, die haast heeft om oud te worden en misschien denkt: voortaan sla ik er zelf op voordat ik kan worden geslagen. Ik heb het over de verschillende soorten trauma, over de verschillende manieren van mensen om er op te reageren. Ik heb het over wat we hoorden in de Balkanlanden, een man komt terug uit de oorlog, zijn vrouw heeft al die tijd in angst gezeten en in haar eentje voor de kinderen gezorgd, ze begrijpen elkaar niet meer. Hij denkt: wat weet jij van wat dat is, oorlog. En zij denkt: hij snapt er niets van wat ik hier in mijn eentje heb doorgemaakt. Na een oorlog is de grootste schaarste niet altijd voedsel, maar aandacht. Mensen houden zich flink. Praten over wat je hebt meegemaakt, hoe hopeloos, hulpeloos, machteloos je je hebt gevoeld, terwijl iedereen vreselijke dingen heeft meegemaakt, dat doe je niet en al helemaal niet als je een leider bent die voor anderen moet zorgen. En ondertussen slaap je niet, werk je te hard, raak je makkelijk geïrriteerd. Voelt je schuldig als je zelf eens plezier hebt. Weet je niet hoe het verder moet, maar daar praat je met niemand over.Ik zeg wat voor een grenzeloze bewondering ik heb voor het uithoudingsvermogen van de Palestijnen, soemoed, hoe ze ondanks alle aanvallen zich niet klein laten krijgen, een hechte community vormen. Jullie zijn het sterkste volk ter wereld, zeg ik. Maar ik zie ook hoe ieder van jullie binnen die community geïsoleerd raakt. En je de wanhoop niet meer met elkaar deelt.

Ik zie dat een grote man tranen in zijn ogen heeft. Ik zie de mannen van de President’s Office vooraan knikken. Als Jan daarna de mensen in groepen op laat delen om met elkaar de vraag te beantwoorden op welke manier elk van hen zelf getraumatiseerd is weten we zeker dat ze aan het werk gaan. We kijken elkaar aan. We hebben ze.

In de pauze komen er veel mensen naar ons toe. Een paar om me te bedanken. Een man zegt: you understand how we live, Thank you. Een man zegt van het ministerie van Prisoners Affairs te zijn. Hij begeleidt gezinnen, als de man weer uit de gevangenis komt. Hij had een man die na vijftien jaar weer thuis kwam. Hij was veranderd, zijn kinderen waren inmiddels volwassen, ze herkenden elkaar niet meer. De kinderen gooiden hun vader het huis uit. De tragedie ervan. Zo’n man die vijftien jaar lang dagen telt dat hij naar huis mag, en zich niet realiseert dat het gezin dat hij achter liet niet meer bestaat. De man zegt hoe hij probeert te bemiddelen, wederzijds begrip te kweken. Of hij de verhalen ooit heeft opgeschreven? Heeft hij niet gedaan. Wie zit er op te wachten? Iedereen heeft toch problemen?

Bij Jan is een man komen praten die zich zo ontzettend zorgen maakt over wat er op dit moment allemaal in Gaza gebeurt. Hoe het weefsel van de samenleving los raakt, de verloedering toeslaat, oude waarden worden losgelaten. Hij wil zijn kinderen niet meer buiten laten spelen, bang voor slechte invloed. Maar als hij het wil hebben over wat er allemaal mis gaat in Gaza, en zegt, dat ligt ook aan onszelf, dat is niet alleen de bezetting, dan noemen ze mij een verrader.

Het moeilijkste is om duidelijk te maken dat niemand snelle oplossingen voor de problemen heeft, ook wij niet. Dat het er om gaat om een klimaat te scheppen waarin er open gekeken kan worden naar wat er in Gaza aan de hand is, dat mensen met elkaar aan de gang gaan om een cultuuromslag te maken. De neerwaartse spiraal te keren. Elkaar te gebruiken als ondersteuning. En nu wordt ook duidelijk waarom Jan heeft gezegd: iedereen is een leider.

We hebben het er over hoe de onderdrukking van buiten af op een moment naar binnen slaat, we noemen dat geinternaliseerde onderdrukking, en schade aanricht bij de mensen zelf, en in de onderlinge relaties. Dat is de grootste uitdaging, niet om de vijand te verslaan die een veel groter leger heeft, maar om jezelf niet kapot te laten maken. Je eigen normen en waarden vast te houden. Je niet te laten demoraliseren.

Verslagen uit de werkgroepjes. De vraag is of deze manier van werken, sharen, van waarde is. De meeste mensen zeggen van wel. Er is een steen van mijn borst af, zegt iemand. Dit is de eerste keer sinds jaren dat ik met iemand over mezelf heb gepraat zegt een ander. Een jonge man die bij de media werkt zegt dat in zijn groep niemand het van waarde vond, want hij wilde oplossingen. Zie je hoe leiderschap werkt, zegt Jan, jij vond het niks, in de groep die jij leidde vond niemand het wat, en kijk wat er in de groepen gebeurt waarin de leiders het wel waardevol vonden. Maar het klopt, als het gaat om snelle oplossingen, dan staan we hier met lege handen. Jawel, ook wij als de trainers gaan terug naar Europa en we blijven ons inzetten dat mensen daar begrijpen wat er hier aan de hand is, en dat we politiek niet afzijdig kunnen blijven. Maar daar kan niemand hier op wachten.

Iemand zegt hoe vreemd hij zich voelt, in dit luxe hotel, met dat lekkere eten, alsof hij niet in Gaza is. Maar straks gaat hij weer naar huis, en wie weet komen er vannacht weer aanvallen. Dat is waar, buiten wacht de realiteit. En deze drie dagen zijn maar even een stap er uit, even de gelegenheid om op een afstand naar hun situatie te kijken, en met nieuwe energie te kijken hoe ze verder moeten.

Er komt nog een dag, om nog een onderwerp in te brengen, ik zak het gaan hebben over domestic violence, geweld binnen het gezin, als gevolg van de collectieve traumatisering. En dan moeten we ze nog in hun kracht zetten, hoe ze verder kunnen.

’s Avonds zijn we uitgenodigd om kennis te komen maken met de president, Abu Mazen, het hoofd van Fatah. Maar dat loopt anders. Als we in een paar mercedessen zijn afgehaald, met de mannen die al in de training op de eerste rij zaten als bodyguards, en door alle security heen in de President’s Office zijn aangekomen blijkt de president net te zijn weggeroepen voor een belangrijk onderhoud met de premier Haniya van Hamas. Hoe belangrijk het is blijkt uit het feit dat Abu Mazen deze keer naar Haniya toegaat in plaats van hem te laten komen. We zullen nog horen of dit tot gevolg heeft dat er nu eindelijk werkelijke overeenstemming is bereikt, en of Hamas en Fatah nu samen een regering gaan vormen. We leggen ons er graag bij neer dat dit belangrijker is dan vier solidaire Nederlanders een hand komen geven. In plaats daarvan krijgen we een onderhoud met de rechterhand van de president. De belangrijke man achter de schermen. Die houdt voor ons een interessant verhaal, verrassend in de zelfkritiek. Het verhaal komt er aan.