De pagina’s zijn vergeeld en gevlekt, er zitten papiertjes tussen de bladzijden, er zijn veel passages onderstreept. Zoals deze:

He leaves, and she thinks for the hundredth time that in their emotional life all these men use a level so much lower than anything they use for work, that they might be different creatures.

‘I told you, I want to walk off, by myself, Anna Freeman’.
‘By yourself ?’, she said again.
‘Because I’m convinced that there are whole areas of me made by the kind of experience women haven’t had before’.

The Golden Notebook van Doris Lessing. Ze heeft net de Nobelprijs gekregen voor literatuur, op haar 78ste. Heel goed. En nu wordt de Golden Notebook in de media omschreven als ‘de bijbel voor het feminisme’. Nee hoor. Het was geen bijbel. Maar toen, begin jaren zestig, een van de heel weinige boeken waarin ik me kon herkennen, vrouw van die tijd, in de opwinding tussen het oude conventionele leven in waarin vrouwen geacht werden het verlengstuk en de aanvulling van mannen te zijn, en het nieuwe leven dat we nog moesten veroveren, moeilijk genoeg, zeker als je ook nog idealen had over de ware liefde, gelijkwaardige eerlijke liefde. Lessing was geen feministe, al beschreef ze de ongelijkheid tussen vrouwen en mannen als geen ander, ongetwijfeld autobiografisch al stond dat er niet bij, met huid en haar en alle pijn die er bij hoorde. Maar ze was geen groepsdier, en geen politiek dier, en ondanks haar vlijmende beschrijving van de mannen van toen die zo tekort schoten, zei ze in een interview eens dat ze niets tegen mannen had. Ja maar, zei de interviewster, u schrijft toch zelf, mannen laten het toch erg afweten. ‘But does that make them less marvelous?‘ zei Lessing, altijd dwars en eigenzinnig.

Geen bijbel, maar wel, zoekend naar de taal om onze nieuwe ervaringen in te beschrijven en te begrijpen, een belangrijke inspiratiebron. Dat ging ook weer over. Met de meeste van haar latere boeken, zeker de science-fiction achtige boeken had ik weinig meer. Dit schreef ik in De schaamte voorbij:

Ik heb de andere vrouwen die schreven zonder schaamte nodig gehad om te worden wat ik ben. Doris Lessing met haar Golden Notebook waarmee ik al leefde lang vóór het feminisme. Jill Johnston, Ingrid Bengis, Rita Mae Brown, Kate Millett met Flying en Verena Stefan met Häutungen. Vrouwen die over hun tegenstrijdigheden durfden te schrijven. Die duidelijk maakten dat ik niet alleen ben. Liever een publieke vrouw dan een vals model.

Word je daar nou gelukkiger van, van dat feminisme, vraagt iemand.
Nou, nee, soms, zeg ik aarzelend. Gelukkig? Makkelijker is het zeker niet. We vertillen ons regelmatig aan onze eigen idealen, brengen er nog weinig van terecht. Sisterhood is powerful – it can kill you. En toch kunnen we alleen maar doorgaan, we kunnen niet meer terug. Ook de afvallers die de idealen niet kunnen leven gaan door. Ook ik ga door als ik me een tijd heb teruggetrokken om te herstellen. Laten we geduld hebben met elkaar en eerlijk blijven over wat we nog niet kunnen. Maar laten we ons niet schamen.
Sentimenteel, zeg ik terwijl ik mijn kritici in de ogen kijk, zeker, ik ben sentimenteel, ik huil bij films. Ik verberg mijn kwetsbaarheid soms achter een dunne laag cynisme.
Overgevoelig, overemotioneel, misschien zelfs paranoïde. Ik zie, als onder schijnwerpers, tienvoudig vergroot, de dagelijke details van mijn onderdrukking, de dagelijke details van andervrouws pijn. Ik heb er geen verweer meer tegen, geen oogkleppen, ik zit er midden in, als een weekdier zonder schelp.
Zelfbeklag? Zeker. Ik kan zwemmen in zelfmedelijden, ik kan me er in wentelen als een varken in de modder.
Rankuneus. Ook dat.
Maar geen schaamte. De schaamte is voorbij.