Bilal B. was een gestoorde schoft. Voordat hij de vorige week een politiebureau binnenstormde, twee agenten had neergestoken en werd doodgeschoten, had hij al een waslijst aan misdaden begaan. Op zijn 12de heeft hij iemand met een schroevendraaier toegetakeld. Hij is verschillende keren gepakt voor diefstal en een keer veroordeeld tot vijftien maanden cel. Bilal was een gevaar voor zijn omgeving. Maar Bilal was ook gestoord. Hij hoorde stemmen in zijn hoofd en werd voor behandeling opgenomen in de Valeriuskliniek. Hij was dader en slachtoffer.

Aan het woord is Pieter Hilhorst, vanochtend in de Volkskrant. Een column die de moeite waard is om in zijn geheel te lezen. Hier. Dit is wat Hilhorst onder andere zegt: van die combinatie, dat iemand én slachtoffer én dader kan zijn slaan veel mensen op tilt. Voor hen is iets wit of zwart. Iemand is dader of slachtoffer. Wie oog heeft voor de ellende van de dader, vergoeilijkt in hun ogen de misdaad. ‘Een moeilijke jeugd is geen excuus om je asociaal en crimineel te gedragen’. De crux zit hem in het woord excuus. Natuurlijk is een ziekte geen excuus om iemand neer te steken. Natuurlijk is verslaving geen excuus om te steken. De morele veroordeling van de daad staat buiten kijf, schrijft Hilhorst.

Ik ben het volledig met hem eens, en ik heb hetzelfde meer dan eens betoogd, want dit misverstand komt in vele gedaanten weer terug. Ik heb dat vooral geleerd uit mijn werk met daders van geweld tegen vrouwen en kinderen. Dat zijn over het algemeen geen gelukkige mannen, ze verwoesten wat ze in feite het meest dierbaar is. Ze zijn ook niet zo geboren. Er is van alles met ze gebeurd waardoor ze dader zijn geworden. Kijk even onder de oppervlakte van een dader, en je vindt vrijwel altijd een gewezen slachtoffer. Is dat een excuus om te slaan? Never nooit niet. Het is altijd zijn vuist die uitschiet, hij doet het. Hij blijft, in principe, honderd procent verantwoordelijk voor zijn daden. Dat gezegd zijnde: wanneer je er wat aan wilt doen, wanneer je niet tot sintjuttemis door wilt gaan met het oprapen van de gehavende slachtoffers, dan moet er wat met de daders gebeuren. En dat lukt over het algemeen alleen als je hem tegelijk ziet als dader en als slachtoffer. En het klopt: dat vinden veel mensen, ook hulpverleners en politie, heel erg moeilijk. Dit heb ik geleerd van Virginia Goldner, een van de meest succesvolle therapeuten die met gewelddadige mannen werkt: wanneer je alleen maar veroordeelt heeft zo’n man geen motivatie om te veranderen. Wanneer je alleen maar begrijpt en je inleeft, dan ook niet. Het gaat altijd om een ingewikkelde combinatie van beide: iets in de trant van: je gedrag is crimineel, en zonder meer wijs ik dat af, maar de persoon daarachter, daar wil ik wel contact mee, daar wil ik wel mee werken. (Ik schreef hier eerder over. Hier)

Dat werkt, in veel gevallen. Het werkt ook, blijkt uit experimenten, in een goede samenwerking tussen politie en therapeuten. Stok achter de deur, tegelijk met het aanbod om de problemen te lijf te gaan. Er is een kleine categorie van gewelddadige mannen bij wie deze aanpak niet werkt: mannen die echt gestoord zijn, die geen gewetensfunctie hebben ontwikkeld, die geen enkel vermogen tot inleven in een ander hebben meegekregen. De psychopaten. Dat zijn ook slachtoffers, behalve daders, maar tot op heden veel moeilijker te behandelen.

Het blijkt dus belangrijk om te onderscheiden: begrijpen is niet hetzelfde als excuseren. En als je meer wilt dan simpel veroordelen, als je problemen werkelijk aan wilt pakken, dan kom je niet om begrijpen heen. Dan wil je weten hoe iemand er toe komt, wat je kunt doen om hem weer op het rechte pad te krijgen waar mogelijk, wat je kunt doen om preventief te zorgen dat de mannen, de jongens, in de risicogroepen, niet op dat pad terecht komen. En helaas voor de mensen die geloven in simpele oplossingen; meestal hebben we te maken met een complex van factoren, van persoonlijkheidsstructuur tot omstandigheden en nog van alles daartussen.

Deze gedachtengang is zowel op persoonlijke als op politieke situaties toepasbaar. Wanneer ik in dezelfde Volkskrant een stuk lees van iemand die weer eens een riedel afsteekt tegen de Palestijnen, de man is ook niet voor niets voorzitter van een Israelische denktank, dan denk ik: daar gaan we weer. Inderdaad, Fatah en Hamas staan elkaar naar het leven, zijn dus geen schuldeloze slachtoffers maar tonen ook hun daderkant. Zijn ze daarmee dan geen slachtoffers meer? Mogen wij dan niet meer kijken naar de verantwoordelijkheid, de schuld, van Israel en de VS? Wat Gerstenfeld betreft niet. Wat mij betreft dus wel. Deze redenering werkt alleen voor een publiek dat zwart-wit denkt, alleen in slachtoffer óf dader. Ik kom nog terug op Gerstenfeld.

Terug naar Bilal B. Ik mopper veel en vaak over de media, omdat ik vind dat ze veel te vaak meegaan in hypes, veel te geinteresseerd zijn in extremen, en daarmee zelf een factor worden in de huidige polarisatie, in het zwart-wit en wij-en-zij denken. Dus ben ik extra blij met een uitstekend artikel van psychiater Jean-Paul Selten, waarin hij ons uitlegt wat schizofrenie precies is, hoe het ontstaat, en ons ook nog kan verklaren waarom Marokkaanse mannen vaker schizofreen worden dan autochtone mannen – en dan Marokkaanse vrouwen. De doorbreking van het denken in slachtoffers-of-daders.

(wordt vervolgd)