Yeshayahu Leibowitz, die in 1994 in Israel stierf toen hij 91 was, werd vereerd en verguisd. Landverrader, nestbevuiler, profeet, radicaal linkse orthodoxe jood werd hij genoemd. Hij had in ieder geval geen blad voor de mond, en keerde zich heftig tegen wat hij als verloedering van het judaisme zag, als wezensvreemd aan het jodendom: militarisme, nationalisme, geweld. In 1993 kwam een boek uit, Het geweten van Israel, waarin de weerslag van een reeks lezingen die Leibowitz organiseerde, voorzien van zijn eigen commentaar. De vraag: zijn de joden nog een volk? Antwoord: dat weet ik niet en dat zal de geschiedenis leren. Hieronder een samenvatting van wat hij zegt.
Deze bijlage hoort bij het Dossier Palestina-Israel, hier.
Een volk is geen objectieve entiteit, maar een subjectieve entiteit gelegen in het bewustzijn. Een volk bestaat in zoverre dat er een groep is van mensen die zich ervan bewust zijn dat ze gezamenlijke leden zijn van een bepaald volk, op voorwaarde dat dit bewustzijn in die groep van oudsher (of in ieder geval gedurende een aantal generaties) bestaat; anders gezegd; dat dit bewustzijn over historische continuïteit beschikt, zegt Leibowitz.
Het historische joodse volk werd niet gedefinieerd als een ras en niet als een volk van een bepaald land of van een bepaald politiek kader, zelfs niet als het volk van een bepaalde spreektaal, maar als het volk van de Tora en religieuze voorschriften, van joodse geboden en verboden. Dit bewustzijn functioneerde onder het joodse volk en vormde zijn nationale wezen, dat in de loop der generaties bleef voortbestaan en zijn identiteit bewaarde in de veranderende tijden en omstandigheden. De uitspraak: ‘onze natie is slechts een natie door haar Tora’ behield zijn geldigheid tot de negentiende eeuw. Toen ontstond de breuk, die van generatie op generatie breder en dieper werd de breuk tussen jood-zijn en jodendom. (Jodendom opgevat als judaisme, het joodse geloof). De meerderheid van de mensen die zich er van bewust zijn jood te zijn kent het jodendom niet of wendt zich er van af. Wat de vraag oproept: bestaat er nog een joods volk?
Jodendom is meer dan een geloof, het is ook een leefwijze. Drie dingen noemt Leibowitz, die joden van andere mensen onderscheid: de spijswetten, het huwelijksleven – gewoontes rondom menstruatie en reinheid – en het werk. Dat er op sabbat niet gewerkt mag worden is nog niet zo simpel, want het betekent ook dat alles op de andere dagen voorbereid moet worden. Alleen dat al onderscheid joden van anderen – en van joden die zich niet meer aan de halacha houden.
De ‘gemiddelde’ jood van vandaag is niet meer herkenbaar aan de dingen die hem in de geschiedenis kenmerkten. De verandering is dat er na drieduizend jaar een massa mensen is die zich bewust zijn van hun jood-zijn maar geen enkele band meer hebben met de praktijk waarmee joden zich duizenden jaren lang onderscheidden. De groep die nog wel vast wil houden aan de religieuze historische traditie is een minderheid geworden. Maar elke groep joden mag de term joden gebruiken, zelfs als hun ‘joodsheid’ vreemd of zelfs tegengesteld is aan wat een andere groep ziet als haar ‘joodsheid’.
Een levensprogramma van afzondering voor de bestudering van de Tora (op kosten van het publiek) kan jodendom genoemd worden; een levensprogramma van sportieve training, opdat elf joodse hooligans beter tegen een bal kunnen trappen dan elf Braziliaanse hooligans, kan jodendom genoemd worden; Israëlisch patriottisme – een oorlog om de Israëlische vlag te planten op het graf van de hoer Rachab in Jericho of op het graf van Hemor in Nablus (beide op de bezette Westoever) kan jodendom genoemd worden, enzovoorts.
Deze crisis is ernstiger dan alle voorafgaande in de geschiedenis van het joodse volk, zegt Leibowitz, erger dan de verwoesting van de Tempel, want zelfs het verlies van onafhankelijkheid en de onderwerping aan Rome hebben nooit iets afgedaan van het zelfbewustzijn of aan de religieuze leefwijze, maar tegenwoordig overlappen de begrippen jood-zijn en jodendom elkaar niet meer. De vraag is dus of dat joodse volk nog wel bestaat en hoe je dat zou kunnen definiëren. Welke rol speelt Israël daarin, de staat die zich ‘joods’ noemt, het toevluchtsoord voor alle joden ter wereld?
De staat Israel is niet het kader voor het joodse volk als geheel, zelfs niet voor een meerderheid. Er wil niet meer dan eenderde van de joden wonen. (Leibowitz zei dit voordat er een golf Ethiopische en Russische migranten naar Israel kwam). Ook voor de joden die samen wonen in een eigen land is het de vraag wat ze delen, een eigen staat? een eigen taal? – maar twee joden waarvan de een halachisch leeft en de andere niet kunnen niet op dezelfde werkplek werken en de tafel niet delen. Mussolini definieerde een ‘volk’ als een eenheid van mensen die samen streden, zegt Leibowitz. Dat doen de joden in Israel, ze strijden samen, maar ook twee mannen die samen in een tank zitten kunnen niet met elkaars zus in huwelijk treden. Zelfs over wat Israël is zullen we het niet eens worden. Vraag iemand op de kaart aan te geven waar de grenzen liggen van het grondgebied dat misschien langer dan 2500 jaar door de joden ‘Erets Jisrael’ wordt genoemd en sinds ongeveer 1800 jaren door niet-joden Palestina, hij zou ernstig in verlegenheid worden gebracht. Want ook in de Tora zijn de grenzen niet duidelijk, en tot op de dag van vandaag is daar onenigheid over.
Erets Jisrael hield al lang geleden op om het land te zijn van het joodse volk, dat in hun eigen bewustzijn een volk in ballingschap werd. Tot het zionisme is er geen enkele poging gedaan om tot een wederoprichting van die staat te komen, zegt Leibowitz, en andere sprekers onderschrijven dat. De ideële toewijding aan het land bleef bestaan, Jeruzalem werd dagelijks in de gebeden genoemd, maar dat was een zaak van gevoel en bewustzijn, en heeft nooit reële vorm aangenomen. Er was nooit enige aandrang tot massale immigratie vanuit de diaspora, ook niet in de tijd dat dat mogelijk was geweest. Wat Eretz Jisrael – het gehele land van Israel – nu is, is een nachtmerrie uit de koker van mensen die geïnteresseerd zijn in een uitroeiingsoorlog tussen ons en de Arabische natie, zegt Leibowitz. Het is een politieke kwestie, geen emotionele en geen religieuze.
Een volk dat gecreëerd is door een staat, is in feite een volk zonder inhoud. Wat maakt ons hier in de staat Israël tot één volk? Het feit dat we gezamenlijk Amerikaanse tanks bemannen? Of dat we gezamenlijk van Amerikaanse subsidies profiteren? Hebben onze levens een gemeenschappelijke inhoud behalve het leger?
In dat land leeft een volk waarvan de meeste leden helemaal geen band hebben met de religie, en dat alleen maar beschouwen als fabeltjes en bijgeloof, hoewel ze tegelijkertijd de beloften van de Tora en de profeten aangrijpen om hun nationale aanspraken te versterken. Het gebruik van de waarden van het jodendom als dekmantel voor de bevrediging van chauvinistische driften en het najagen van patriottistische belangen beschouw ik als prostitutie, zegt Leibowitz. En als orthodoxe joden zich laten meeslepen door het nationalisme en expansionisme en de oorlog om dat land maken tot de hoofdzaak van hun geloof, dan zijn zij de aanbidders van het gouden kalf. Het gouden kalf hoeft immers niet van goud te zijn, het kan een natie, een land of een staat zijn.
Weliswaar is het doel van het zionisme bereikt, maar er is geen enkel antwoord gegeven op het probleem van de nationaliteit – de inhoud en betekenis – van het moderne joodse volk. Ht zionisme was zelfs uitermate vijandig tegenover de Tora en de religieuze voorschriften – hoewel Ben Goerion de profeten – die hij niet begreep – wel bewonderde. Jodendom is tegenwoordig geen bindende factor meer, maar een splijtzwam.
Het joodse volk, zoals wij dat nu kennen, bestaat eigenlijk alleen maar subjectief gezien. Het bestaat omdat er een groep mensen is die zich er van bewust zijn dat ze leden zijn van een bepaalde groep. In de negentiende eeuw zei rabbijn Sa’adja Gaon: ‘onze natie is slechts een natie door haar Tora’ . Daar is geen enkele definitie voor in de plaats gekomen. En de staat Israël lost dat probleem niet op. ‘Ik ben joods’, zegt een jood uit Noord- of Zuid-Amerika, of uit Europa in alle oprechtheid, en de meeste mensen in Israël voelen zich joods. Maar als je vraagt waarin zich hun joodsheid tot uiting komt, als hen gevraagd wordt welke praktijk of welke waarden maken dat ze zich van anderen onderscheiden, dan staan ze met een mond vol tanden.
Het is moeilijk geen verband te leggen tussen de holocaust en de oprichting van de staat Israel. Na de holocaust veranderde het land van een land naar keuze in een toevluchtsoord, bijvoorbeeld voor de joden uit Arabische landen die vluchteling werden door het Israelisch-Arabische conflict.
Maar tegenwoordig is het antisemitisme in de westerse wereld, waar ongeveer tweederde deel van het joodse volk leeft, te beschouwen als niet meer dan een gezindheid, vindt Leibowitz. Antisemitisme bepaalt niet langer het lot van joden, het heeft nauwelijks nog enige invloed op het bestaan van de joden. Misschien bezeren sommigen zich er nog aan, maar antisemitisme betekent geen aantasting meer van status, geen achterstelling, geen belemmering voor succes en welslagen op enig gebied van het menselijk bestaan. De meeste joden in de diaspora hebben geen behoefte aan een ’toevluchtsoord’ in de vorm van de staat Israel.
Naor, een van de sprekers, beschrijft de joden voor wie de staat Israël een seculiere godsdienst is geworden. Leibowitz: vandaag de dag zijn er enkele miljoenen mensen die in hun eigen ogen en in de ogen van anderen voor joden worden gehouden, terwijl hun jood-zijn niet anders is dan de band met de staat Israël: in Israël is dat een reële band en in de diaspora is dat een sentimentele band. Heeft de staat Israël iets wat hem geschikt maakt om bestempeld te worden als nationaal goed dat de over de hele wereld verspreide joden, die niet langer het gevoel hebben ‘in ballingschap’ te leven maar zich wel bewust zijn van hun jood-zijn zal aantrekken? Leibowitz denkt van niet. Zeker niet alle joden.
Het is vandaag de dag onmogelijk een waarde-inhoud aan te geven die beschouwd zou kunnen worden als het gemeenschappelijke goed van allen die zichzelf zien als joden en ook door de buitenwereld als joden worden erkend. Drieduizend jaar jodendom heeft een kracht gekend die zijn weerga niet kent in de geschiedenis van de mensheid, stelt Leibowitz. Ook nadat deze inhoud in elkaar is gezakt is zijn indruk nog voelbaar, em dat is wat ik heb genoemd: ‘het gevoel’ dat dit volk nog altijd bestaat, hoewel het reëel heeft opgehouden te bestaan. Men zou kunnen zeggen dat het object al is verdwenen, maar dat de schaduw ervan nog altijd bestaat: het bewustzijn en het gevoel dat we joden zijn.
Dit is een wezenlijk belangrijke tekst van Yeshayahu Leibowitz. Je zou de man kunnen verwijten dat hij een nostalgicus is naar de tijd van de Stetl’s toen de Joodse bevolking het bindmiddel was dat Oost-Europa bij elkaar hield. Maar zijn analyse ligt volledig in de lijn van Yakov M. Rabkin’s historische oordeel in het boek “In de naam van de Thora” waarin hij de Zionistische machtsgreep binnen de joodse diaspora beklijvend beschrijft. De afkeer die de Zionisten voelden van de ‘achterlijke’ religieuze gebruiken waar ze vanaf wilden staan haaks tegenover de manier waarop Israël nu de extremisten van Shas en anderen voor hun kar spannen. Maar zoals dat zo vaak gaat, het doel heiligt de middelen en Zionisten gaan niets uit de weg om hun doel, de realisatie van een groot-israël te bereiken.
Toch blijft het verbazend hoe ze bijvoorbeeld met hun ‘Wet op de terugkeer’ blijven proberen om joden uit de diaspora aan te trekken. Je kan immers ‘joden’ alleen maar definiëren als een religieus begrip – ook al zijn de mensen in kwestie niet meer praktizerend. Prof. Shlomo Sand, één van de ‘nieuwe historici’ bracht daarover onlangs ook een interessant boek uit: “When and how the Jewish people was invented.” Hij conludeert uit zijn onderzoek dat onder meer Spaanse joden geconverteerde lokale stammen waren en niet, zoals Zionisten ons willen doen geloven, de verspreide nakomelingen van een ‘natie-ras’ met een éénduidige oorsprong. Met andere woorden: zelfs de diaspora is een fictie. Het boek werd op 21 maart in Haaretz besproken door Ofri Ilani. De mythe staat op barsten…
Mee eens, Koen.
Over het boek van Sand had ik het kortgeleden, Waren de joden een volk, hier.
Over het boek van Yakov Rabkin heb ik het binnenkort – ik had nog niet door dat een Vlaamse uitgeverij een vertaling had verzorgd. (Wij weten hier in Nederland sowieso te weinig van wat er in België gebeurt).
En nog een bijlage: over de archeologie die nauwelijks iets terug kon vinden van het roemruchte joodse koninkrijk. Hier.
De mythen worden inderdaad gaandeweg steeds verder afgebroken, wat de aanhangers van die mythen natuurlijk niet minder fanatiek maakt om ze tegen de feiten in toch te verdedigen…
Boeiend verhaal.
Wat ik interessant zou vinden is wie of wat mensen in een ver verleden in, naar ik begrijp, Oost-Europa, heeft bewogen om andere mensen tot het jodendom te bekeren of zich daartoe te laten bekeren en waarom op een gegeven moment die bekering niet meer wenselijk werd geacht.
Mijn voorouders via mijn vaders kant waren ashkenazische Joden, die rond 1700 in Nederland zijn komen wonen. Ik ben a-religieus opgevoed, maar heb me vanaf ongeveer mijn 18e geleidelijk aan met het Christendom verbonden. In mijn woonkamer heb ik een chanoeka-kandelaar staan, waar ik verder niets mee doe, maar die ik ook niet weg zou willen doen.
Zoals Yeshayahu Leibowitz zegt is iedereen vrij om het joodse volk te definiëren en zich daar lid van te noemen, alleen kun je daar natuurlijk niet de rechten aan ontlenen zoals de zionisten dat doen.
Yeshayahu Leibowitz (mooie man, mooie foto) zegt: “Het is moeilijk geen verband te leggen tussen de holocaust en de oprichting van de staat Israël.” Dat verband is er. Je zou de vraag kunnen stellen, een vraag waar velen vast met afschuw op zouden reageren: had het zionisme de holocaust nodig om de staat Israël te stichten? In de jaren dertig werkten zionisten samen met nazi’s. Wie had er wezenlijk belang bij het stichten van de staat Israël, middenin de islamitische wereld?
Vanaf het begin van de twintigste eeuw (WO I) heeft er uiterlijk (minder uiterlijk al in de negentiende eeuw voorbereid [Renate Riemeck: Mitteleuropa, Bilanz eines Jahrhunderts]) een vernietigende machtsstrijd plaatsgevonden, die zich van Europa (en nou denk ik even vanuit de westerse wereld) naar het Midden-Oosten heeft verplaatst en waar de Verenigde Staten (voorlopig) als winnaar uit zijn gekomen. De strijd in Palestina is dan een voortzetting van WO II, waarvan eerst de Joden en eigenlijk ook Midden Europa de dupe waren en daarna de Palestijnen en met de Palestijnen ook de overige Arabische landen. En uiteindelijk ook nog steeds de Joden, denkend aan jouw vierde paradigma, Anja.
Groet,
Wellicht hebben jullie het al gelezen, maar in de contekst van deze mail-wisseling is het toch interessant, dat vorige week Dr A. de Froe (de antropoloog) postuum is onderscheiden met de Yad Vashem oorkonde.
Hij stelde in de oorlog “wetenschappelijk” vast, dat Portugese joden geen joden zijn maar tot het mediterrane ras behoren.
Hoewel de duitsers zich weinig van het rapport aantrokken lukte het toch hierdoor tientallen mensen te “ontjoodsen” en daardoor hun leven te redden.
Overigens, wat een prachtmens hé, die Leibowitz.
The Jewish Diaspora is not fiction. The dispersal of Jews into the Roman Empire, and later into Germany and Austria, and further points north and east, is documented well and has archaeological support. Shlomo Sand’s book is based on the faulty ideas of Paul Wexler and Arthur Koestler and has been disproven by genetic science. Sand is right that there are non-Jewish ethnic elements in most Jewish sub-groups today, but he is wrong to deny that they share a common background.
Well, I hope that you can enlighten us and tell us what the common background is in Jewish sub-groups to-day. And I hope you can read Dutch, because mister Leibowitz, above, has just explained to us that whenever he asked a modern, secular Jew what makes him a Jew he got no real answer, except that people still feel that they are Jewish. So tell us what it is, this common background that all Jews share.
Dear Anja,
If I am not mistaken, you are aware of and sensitive to the role that narratives play in the formation of identity. Benedict Anderson speaks of imagined communities. Narratives are the glue that hold such communities together over time and over space.
Jews have narratives that bind.
The chief one is the passover narrative.
For the observant, the message of the Passover narrative is multiply repeated in religious allusions to Passover that punctuate the services of every major and minor holiday and sabbath. It is impossible to forget the message of Passover because it is always there.
For the secular, the Passover seder meal, centred around the Haggadah, or retelling, is the thread that continues to bind, and that creates and recreates the community. The secular celebrant (and trust me, even the secular celebrate Passover) may not know the chomesh or halacha, but on the eve of Passover s/he will always know what s/he learned as a child, namely,why this night is different from all other nights.
As the Passover hymn states, that will suffice.
Yeshayahu Leibowitz may or may not be right about the disappearance of Jews as traditional religious Jews.(By the way, I think he is wrong: the religious communities are growing.)
The Jews may or may not stem from four Levantine foremothers. (The Haggadah says: Four are the mothers.)
The diaspora may or may not have multiple origins and groups.
All these articles may be speculatively interesting, but in the end, they all do not matter.
What matters are the stories that are handed down from generation to generation.
What matters are the stories that will told in Jewish homes and institutions this Saturday evening.
The Dutch do it, and the Jews do it, too.
Happy Pesach.
Linda
You did not get the point, Linda, but may-be that is because you don’t read Dutch.
If it is about the stories people hand down, and about Passover, there is no discussion. I spent many Seider evenings with friends and it is a beautiful ritual.
The point in this series of articles is that some Jews claim these stories as an excuse for occupying a country that was inhabited by another people. This is what it is about, and this is what Leibowitz warned against, the abuse of Judaism for purposes that are against the spirit of Judaism. In that light it is indeed an issue who are the Jewish people, since any person who is a Jew has the right to live in Israel while any person who is not, even if their families have lived there for many centuries, is seen as an alien or a second class citizen.
If it were just about beautiful stories told on Pesach I wouldn’t bother.
(And trust me, since many of my friends are Jewish, most of them who are secular do not celebrate Passover, and it is not these stories that they see as formative for their Jewish identity, if they see being Jewish as an identity at all)
Happy Pesach to you too,
De joden van nu waren nooit een volk, maar zoals Sand schrijft, Cuzaren en Berbers. Voor sommigen is dat moeilijk te erkennen. Grote kans dat de Palestijnen van nu de oude Joden zijn, die islamieten zijn geworden. Reacties zoals nr. 5 komen vaan vanuit de bezette gebieden in Israel. Daar zitten kolonisten de hele dag de weblogs in Israel en verder te bekladden met hun ideologisch waarheid. Dat wordt gefinancierd door extreme amerikanen; joods en neo-conservatieve christenen. Let op de argumentatie; semi-wetenschappelijk. Er worden wetenschappers bij elkaar gezet met de opdracht een gezamenlijke gen te vinden. Sommigen kregen al de ‘Israelische prijs voor de wetenschap’ voor het vinden van de ultieme onweerlegbare wetenschappelijke bewijs. Helaas bleek kort daarna dat het bewijs toch niet klopt. Ik kan mij herrinneren dat in de middeleeuwen geloofde men in het ‘spontane ontstaan van leven’. Om dit te testen hebben ze een kast voor een maand gesloten met tarwe en andere etenswaren er in. Na een maand werd de kast geopend en het zal vol muizen; theorie bevestigt.
De bewering dat joden nooit een volk waren is nu ook weer erg overdreven, Guy, het is in ieder geval duidelijk dat ze bestonden, maar vroeger meer door hun geloof werden gedefinieerd dan nu.
Verder zitten niet alleen kolonisten weblogs te bekladden, om het maar even in samenzweringstermen te zeggen: ‘ze’ zitten overal. Ook mijn weblog heeft al de eer meer dan gemiddelde belangstelling op te roepen van de mensen die blind achter Israel aan te lopen. Ook vanuit Nederland.
Mooi stuk, ik worstelde vandaag met de vraag wat een volk nu precies is en in hoeverre er nog sprake is van een Joods volk.
“Reactie door Anja — vrijdag 13 juni 2008 @ 6.2” (10)
Anja, Guy zei dan ook “de joden van nu etc.”
Volgens Prof. Shlomo Sand zijn zij merendeels – anders dan zij zelf menen of beweren – geen afstammelingen van de joden die eertijds – gedurende de eerste eeuwen van onze jaartelling – in Judea woonden.
Daar had ik het al over, hier.