Boek uit. Goed boek. Een belangrijk stukje geschiedenis en eer wie eer toekomt. Uiteindelijk ook wel een treurig boek – ik heb dat vaak met biografien, aan het eind van het verhaal gaan ze altijd dood. Maar dat is het niet alleen, en ook niet alleen dat Joke Smit veel te vroeg dood ging. Er is ook iets met die onvrede van haar, dat ze haar zin niet had gekregen, dat er van haar visioen van de grote eenheid onder de vrouwen niet veel was gekomen en dat ze in haar laatste jaar de vrouwenbeweging weg zag ebben. Dat is niet leuk doodgaan, zal ik maar zeggen, als je je af moet vragen wat er van je levenswerk gekomen is. En bij mij laat het boek een smaak achter van gemis, van niet gelukt. Zoveel voor niks. Een gedachte die ik niet deel, en die zij misschien ook niet zou hoeven hebben als ze wist hoeveel roem haar nu, jaren later, deelachtig is geworden.

Ik heb niet zo’n last van dat gevoel dat het allemaal voor niks is geweest, behalve het onmiskenbare verschil dat ik nog leef, zo gaat dat, denk ik, sociale bewegingen gaan nu eenmaal in golven. Go with the flow, je kunt het mooiste grootse visioen niet afdwingen als het er de tijd niet voor is en als je er niet genoeg achterban voor hebt. Joke Smit was op het laatst van haar leven kwaad, ook op de andere vrouwen die niet deden wat zij zei, teleurgesteld, en ondanks de mensen die haar liefdevol omringden ook eenzaam. Bang dat ze vergeten zou worden, dat het allemaal voor niets zou zijn geweest, al dat geploeter.

Maar vergeten worden, dat is er niet meer bij. Ze wordt geëerd, met scholen en pleinen die naar haar heten, en nadat Marijke Harberts een prachtig boekje scheef, Afscheid van Joke Smit, is er nu ook een gedegen biografie. Die me af en toe aan het denken zette, en vooral ook aan het vergelijken. Ik heb diezelfde periode die de Tweede Golf heette zo anders meegemaakt dan zij. Zou ik morgen te horen krijgen nog maar een jaar te hebben, zoals haar gebeurde, dan zou ik nooit zo verdrietig en boos terugkijken. Nee, de androgyne samenleving, met de vijfuurse werkdag voor iedereen, en geen verschil meer tussen vrouwen en mannen die zij voor ogen had is er niet gekomen. En nee, er is nog steeds geen evenwicht in de verdeling tussen zorg en werk, en nee, overal aan de top tref je meer mannen aan dan vrouwen, en in de armoede meer vrouwen dan mannen, wereldwijd. En toch kijk ik met veel meer voldoening terug op diezelfde periode dan zij. We stonden er anders in.

In de kranten lees ik de recensies van Vuijsjes boek, meestal lovend, en vaak vergezeld gaand van veel lof voor de betekenis van Joke Smit. ‘Zonder Joke Smit zou de vrouw nog achter het aanrecht staan’, lees ik in het Parool. ‘Nederland is veranderd dankzij één essay’ (Het onbehagen bij de vrouw dus) schrijft Elsbeth Etty in het NCR. Behalve dat we nog steeds achter het aanrecht staan, alleen allang niet meer alleen daar, is dat met alle respect voor de betekenis van Joke Smit wel een beetje a-historische kul. Dat in 1967 gepubliceerde essay in De Gids was belangrijk, en ik vind het prima dat dat als beginpunt wordt gezien van de Tweede Golf in Nederland, maar het is niet alsof dat uit de lucht kwam vallen, geheel en al door Joke Smit was bedacht, en alsof er niets aan vooraf ging, en alsof er niets zou zijn gebeurd als zij het niet had geschreven. Ook zonder Joke Smit was die tweede golf wel begonnen. De tijd was er rijp voor.

Zo kijk ik zelf ook terug op De schaamte voorbij, dat weer door andere vrouwen (en mannen) als een beginpunt werd gezien van hun eigen ‘bewustwording’ of ‘bevrijding’, en voor weer andere vrouwen was het Dolle Mina, of hun eerste VOS cursus of hun eerste verliefdheid op een vrouw. De tijd was er rijp voor. Zoals Marja Vuijsje, die zoals ik al zei een mooi evenwicht heeft gevonden tussen terecht eerbetoon en overdreven heldenverering:

De timing van Het onbehagen was perfect. Zowel de standpunten die ze daarin verwoordde als de toon die ze hanteerde sloten aan bij de tijdgeest. Had ze het tien jaar eerder geschreven, dan was er hoogstwaarschijnlijk geen gerenommeerd blad geweest dat het had willen plaatsen. Had ze het tien jaar later gedaan, dan had het niet meer gehoeven.

Zouden we zonder dat baanbrekende artikel in Nederland nu nog achter het aanrecht staan? Natuurlijk niet. Om te beginnen had ook Joke Smit haar ideeën ergens vandaan: bij Simone de Beauvoir bijvoorbeeld, die al vele jaren eerder De tweede sekse schreef. En die daarmee géén beweging ontketende, die kwam veel later, want toen was de tijd nog niet rijp. Waaraan je dus kunt zien dat één persoon nooit een beweging kan veroorzaken, tenzij die als het ware al klaar ligt. En ook Betty Friedan, met haar baanbrekende boek over de huisvrouwenonvrede was haar voorgegaan, in 1963. Door veel vrouwen gelezen, Waaronder Joke Smit en ook door mij, voordat Het onbehagen werd gepubliceerd. Dat haar artikel zo aansloeg, was niet omdat het zo nieuw was wat ze zei, maar omdat ze zo fantastisch en nauwgezet heeft verwoord wat zovelen al dachten. En omdat dat dus een goed startsein was om (opnieuw) te beginnen de onvrede die door veel vrouwen werd ervaren te bundelen, in de eerste organisatie van de tweede golf, MVM, ManVrouwMaatschappij.

Kip of ei. De vraag blijft voor mij altijd wat wat heeft voortgebracht: waren het de koploopsters als Joke Smit die een beweging veroorzaakten, of was het een onstuitbare sociale beweging die de koploopsters voortbracht? Ik houd het vooral op het laatste: ik zal nooit weten wat er van mij was geworden als ik niet net in mijn vormende jaren onderdeel uitmaakte van die golf die zo naadloos aansloot bij mijn ervaringen, en mijn mogelijkheden: ik ben er door gaan schrijven, ik ben er door gaan lesgeven, het was een fantastische kweekvijver om te ontdekken wie ik was en wat ik kon. Ook ik was met De schaamte voorbij niet de eerste die zo schreef, zo persoonlijk en direct, ik zeg in het boek zelf hoe schatplichtig ik was aan anderen: Kate Millett van wie ik de titel overnam, The shame is over, Verena Stefan, nu allang vergeten. Anderen. Had ik dat boek niet geschreven, dan had iemand anders een boek geschreven waar de tijd rijp voor was, zoals ik eerlijk gezegd denk dat als Joke Smit in Nederland niet de eerste steen in de vijver had gegooid er iemand anders was geweest die dat had gedaan. Omdat de tijd er om vroeg. Wat niets af doet aan hoe goed die steen was. En hoe belangrijk het is om een stukje geschiedenis terug te halen aan de hand van een concreet persoon.

(wordt vervolgd – hier)