We stonden er anders in, schreef ik in de vorige aflevering.

Ik was niet zo onder de indruk van die eerste tekenen van opleving van het feminisme. Ik was een cruciale twaalf jaar jonger dan Joke Smit, en hoewel leeftijd niet alles zegt – er waren ook vrouwen die ouder waren dan ik die zich meer aansloten bij mijn kant van de vrouwenbeweging – was het duidelijk dat MVM haar leden, vrouwen en mannen, vooral recruteerde onder de redelijk gesettlede burgers: veel vrouwen waren getrouwd, hadden een goede opleiding achter de rug, en hadden keurige banen. Het was juist de spanning die ze ervaarden – nu zijn we toch zo hoog opgeleid, hebben ambities, en nog wordt van ons verwacht dat we – inderdaad, achter het aanrecht gaan staan – die de boel in beweging bracht. Joke Smit en Hedy d’Ancona die met MVM begonnen richtten zich met name ook op de mensen waarvan ze dachten dat die in staat zouden zijn invloed te hebben op het beleid, op de politiek, op de overheid, en trokken dus vooral deskundigen aan, professionele mensen met een aardige staat van dienst. Daar zat ik dus niet bij.

Ik had er niets tegen maar ik voelde me in het geheel niet aangesproken. Zoals ik het boek van Betty Friedan over de onvrede van huisvrouwen ook heel goed vond, alleen, het ging niet over mij. Ik was net aan mijn huwelijk ontsnapt, en het zou nog veertig jaar duren voordat ik nog eens ja zou zeggen, en nu met geen enkel gevaar meer dat ik nog zou lijden onder de luierwas en het aanrecht. Toen, op mijn twintigste, moest mijn opleiding nog in gaan halen, want ik had niet eens mijn middelbare school afgemaakt, laat staan dat ik een baan had. Ik vond die MVMers erg mevrouwig, met hun huizen in Oud-Zuid. Vijfurige werkdag? Ik moest überhaupt nog zien dat ik een werkdag kreeg. Delen van de kinderopvoeding? Met wie?

En daar komen we al op een essentieel verschil tussen Joke Smit en mij: niet alleen dat we qua levensstijl nogal verschilden, want dat valt achteraf gezien nog wel mee, maar ook dat zij de pretentie had namens alle vrouwen een programma te presenteren, waarvan ze verwachtte dat we daar allemaal achter zouden staan, en niet door had, of niet wilde zien, dat vrouwen onderling veel te veel van elkaar verschillen om die in één beweging, met één programma te persen.

Zij was nogal gegrepen door de gedachte dat vrouwen een minderheidsgroep waren, maar hoewel er duidelijk overeenkomsten waren, met joden, met zwarten, waren wij geen minderheid maar de helft van de mensheid, en om het nog ingewikkelder te maken, liepen al die minderheden, plus alle klasseverschillen, dwars door de ‘groep’ vrouwen heen. Dit was een belangrijk punt: ze had het niet over mij toen ze dacht te spreken namens vrouwen in het algemeen.

Dolle Mina, was jonger, studentikozer, linkser, wilder, en kwam wat levenstijl betreft wat meer in mijn richting. Toch sloot ik me daar ook nog niet bij aan – ik keek het met genoegen uit de verte aan, de ‘ludieke aksies’, met blote mannen, en met linten dichtgeknoopte pisbakken en de eis van openbaar plasrecht voor vrouwen, maar Dolle Mina, nogal gedomineerd door de mannen die van links kwamen, en de meisjes graag vertelden wat er mis met ze was en wat ze doen moesten, had ook besloten dat de klassenstrijd belangrijker was dan de vrouwenstrijd – in dat geval was ik al waar ik wezen moest, dacht ik, want ik zat al bij radicaal links. Waarom zou je dan in een vrouwengroep gaan zitten? Het leek me een stap terug in plaats van vooruit.

Voor mij begon het met de praatgroepen, en met de geschriftjes die uit Amerika kwamen, The Notes from the Second Year. Shulamith Firestone, over de liefde en de manier waarop mannen parasiteerden op vrouwen. Au. Opeens ging het wel over mij en hevig. Die praatgroepenbeweging is nooit gestold in een overzichtelijke organisatie, al zijn er conferenties geweest (Ockenburgh!) en waaierde de groepen uit in een breed scala aan initiatieven zoals tijdschriften, uitgeverijen, vrouwenhuizen, wat nog meer. Alweer: de tijd was er rijp voor.

Toen ik mijn eigen praatgroep begon bleken er al een stuk of vier te zijn. Het idee was verbluffend simpel: je zet een stuk of tien vrouwen bij elkaar, en je praat over wat je in je eigen leven werkelijk dwars zit, vooral over de thema’s waar je toen niet over praatte, je relaties met mannen, liefde, seks, moederschap, uiterlijk en lijf. Ongecensureerd. Voor mensen die in het heden leven, en gewend zijn aan tv programma’s en bladen waarin alles tot misselijkmakens toe ‘bespreekbaar’ is, en je in de Viva kunt lezen hoe je leuk aan je orgasmes komt, is het nu bijna niet meer voorstelbaar hoe ongelooflijk baanbrekend dat toen was. Voor het eerst hadden we het er over hoe het echt was om moeder te zijn en soms je kinderen over het balkon te willen kieperen, of hoe het er echt voorstond met de seks. We hadden het over onze teleurstellingen in mannen (hoe teleurstellend vrouwen konden zijn kwam later). Het was een tranenrijk feest van herkenning. Het was de eerste keer dat ik dacht, shit, feminisme, dat gaat ook over mij. Met mijn ongeregelde bestaan, op mijn twintigste al gescheiden, alleen met kind, geweld achter de rug, mijn leven moest nog beginnen – was er eindelijk een beweging die ook ging over mij.

Een voorbeeld: er bleek een enorme kloof te bestaan tussen alles wat we aan seksuele voorlichting konden vinden, en onze eigen beleving van seks. In al die boeken werd ons het schema gegeven voor hoe het moest, je had eerst voorspel (als je mazzel had), dan de daad, en als je dan nog meer mazzel had ook nog enige vriendelijke nazorg. Maar heel veel vrouwen bleken van de manier waarop er standaard werd gevreeën niet klaar te komen – en te denken dat het aan hun lag. (Ook Joke Smit dacht eens dat ze misschien wel frigide was, lezen we in de biografie). Dat was een blikopener, en vanaf dat moment schreven we zelf onze artikelen over seksualiteit, nu eens niet zoals het hoorde maar zoals we het ervaarden. Ik schreef toen met andere vrouwen samen Voor Onszelf, het werd verspreid in een enorme oplage, en in vele talen vertaald, ik denk dat het het eerste boek was over seksualiteit dat nu eens vanuit vrouwen zelf werd geschreven. Renate Dorrestein zei later: het is niet voor niets dat de clitoris pas eeuwen na Amerika werd ontdekt. Zo wordt er nu wat lacherig gedaan over die ‘kuttenkijkers’ van toen – de gedachte dat onze gynaecologen onze vagina’s beter kenden dan wijzelf was toen een kleine revolutie.

Joke Smit was dus teleurgesteld in de vrouwenbeweging, en in een artikel waarin de boosheid nauwelijks verhuld is – Is het feminisme ten dode opgeschreven?, zegt ze dat de ‘nieuwe werkstijl’, de praatgroepen, het vormingswerk, de VOScursussen, al die activiteiten die vrouwen bewust maakten, ook die van vrouwen met weinig opleiding, zo succesvol was dat naar haar schatting vijfennegentig procent van het feminisme werkzaam was in ‘de bewustwordingsnijverheid’. In haar ogen: ‘met de opkomst van de praatgroep begon ook de neergang van de beweging’.

Waar ze gelijk in had is dat die anarchistische, structuurloze beweging weinig invloed had op het politieke beleid – ‘er is geen actieprogramma, er zijn geen leden die besluiten kunnen nemen en een kerngroep machtigen om knopen door te hakken’, en dus bleef het in haar ogen bij ‘vaag gepraat’ en ‘symptoombestrijding’ of ‘de vlucht in de privé-oplossing’. In haar wat rancuneus klinkende analyse, of misschien was het ook gewoon bezorgdheid, onderschat ze de geweldige betekenis die juist die bewustwording had voor een enorme hoeveelheid vrouwen, inderdaad, heel verschillende vrouwen en niet alleen de mevrouwen van MVM. In haar ogen was dat allemaal van weinig waarde als het niet uitmondde in een overzichtelijk partijprogramma en een machtige politieke lobby.

Ik dacht daar anders over, al vind ik dat ze gelijk heeft dat we meer hadden kunnen doen – ik geloofde ook niet in één vrouwenpartij, op het laatst van haar leven pleitte ze daar nog voor, en die is er ook nooit gekomen. Daarvoor waren vrouwen, ik zei dat al, onderling veel te verschillend. Wel kun je waarnemen dat de invloed van de vrouwenbeweging merkbaar was in alle, in ieder geval linkse, partijen. Dat er een emancipatiebeleid is gekomen, al kun je daar altijd nog aanmerkingen op hebben. Dat het nu niet meer kan dat er een regering wordt samengesteld zonder ten minste een flink aantal vrouwen. Ik denk, maar dat is niet meer dan een gedachte achteraf, dat ze effectiever had kunnen zijn in haar wens om al die onvrede om te zetten in concrete actiepunten, wanneer ze dat meer met de vrouwen samen had gedaan in plaats van van achter haar schrijftafel.

Dan was er nog een verschil: mannen.

Wordt vervolgd – hier