In Nederland lijkt het er soms wel op alsof we het eerste en enige land zijn waarin een debat woedt over migranten/moslims/islamofobie/integratie. In werkelijkheid vinden integratieprocessen bij de komst van grote groepen nieuwe burgers al eeuwenlang plaats, en niet alleen in Nederland.

In de Groene Amsterdammer een lang artikel van Frans Verhagen (ik hoop dat het nog verschijnt op de Groene website) die de studies heeft gelezen over de komst van de Italianen in Amerika, rond 1900. Uiteraard verschillen, maar ook overeenkomsten: zo zie je keer op keer bij groepen nieuwe migranten die de cultuur van hun thuisland meenemen soortgelijke processen: dat het nationaal bewustzijn pas ontstaat wanneer de groep in een ander land een etnische minderheid vormt, bijvoorbeeld, en ook dat taal en gewoontes in een nieuw land snel veranderen, maar tegelijk gepaard kunnen gaan met een opleving van het geloof – alsof er behoefte is aan een contactpunt met het oude leven, en alsof geloof een collectieve identiteit verschaft in een harde samenleving waar alles draaide om het individu.

Al in een boek uit 1943 (Irving Child, Italian or American?) worden de mogelijke reacties van de migranten beschreven wanneer de thuiscultuur botst met de nieuwe samenleving: een reactie is om zich af te keren van de oude cultuur en – in dit geval – een ‘echte’ Amerikaan te worden. De kostend daarvan zijn niet gering: je moet breken met je afkomst zonder dat daar een gegarandeerde acceptatie van de Amerikanen tegenover staat.

Parallel zo te trekken, denk ik. Enerzijds horen we dat te snelle ‘assimileerders’ psyschisch vaker moeilijkheden hebben dan de migranten die nog de beschutting zoeken van de eigen gemeenschap of geloof – ik ben even kwijt waar ik dat gelezen heb – en aan de andere kant zie je ook hier dat zelfs de meest succesvolle ‘nieuwe Nederlanders’ op de meest onverwachte momenten geconfronteerd kunnen worden met wantrouwen, neem de dubbele paspoorten kwestie, omdat ze nog steeds gezien worden als buitenlanders ook al zijn ze hier inmiddels burgemeester, staatssecretaris of kamerlid. Elke vorm van erkenning dat iemand nog een band heeft met het land van herkomst, zelfs een of twee generaties later, kan door de omgeving in mindering worden gebracht op de veronderstelde loyaliteit van het nieuwe thuisland.

De categorie die zich meer richt op het nieuwe land dan vasthoudt aan de oude cultuur noemt Child de rebellen (mij lijken dat meer de aanpassers) terwijl de tweede categorie, de ‘in group’ het tegenovergestelde doet, en zich nadrukkelijk blijft manifesteren als minderheidsgroep met eigen cultuur. Dat gaat vaak gepaard met een zekere afkeer van het nieuwe vaderland, en het gevoel dat het geen zin heeft om zich aan te passen, aangezien ze toch niet als volwaardig worden gezien.

Ook herkenbaar, in de groepen die zich afzet en naar binnen richt: bij een maatschappij die ons niet moet willen wij niet horen. Deels terecht: het is een gevecht om geaccepteerd te worden, wat, zoals we hebben meegemaakt, op elk moment ook weer ingetrokken kan worden, maar deels ook onterecht, als het verzandt in een passieve houding van slachtofferisme.

En dan is er de derde groep die probeert te manoeuvreren tussen die beide polen in – in mijn ogen niet erg adequaat door Child als ‘apathisch’ gekenmerkt. “Deze kinderen proberen beide groepen te bespelen. Het vereist een permanent goochelen met loyaliteiten en normen en waarden, met het risico dat je het nooit goed doet.”

Dat risico is niet denkbeelding, maar vertaald naar hier en nu, zie ik vooral een nieuwe generatie ontstaan met een geweldig scala aan sociale vaardigheden, en een grote creativiteit in het switchen tussen thuis en buiten, wat ook een basis vormt voor nieuwe cultuurvormen. Waarbij voordat daar weer protest tegenkomt nog eens gezegd: ook daarbij is een minderheid aanwezig aan ‘cultuurverliezers’ die niet goed zijn in deze switch en zich uiteindelijk nergens thuis voelen. Maar juist het wel na moeten denken over de eigen cultuur, die in het land van herkomst een dagelijks gegeven was, kan een grote bewustwordingsgolf teweeg brengen. Ik vergelijk dat nu even met de vrouwenbewegingsgolf van jaren terug, waarin veel vrouwen nieuwe talenten ontdekten, zichzelf ‘heruitvonden’, wat, zoals ik dat heb meegemaakt, ook ontzettend veel energie en vitaliteit losmaakte.

“Wie deze onderzoeken leest”, schrijft Verhagen, “trekt vanzelf paralellen met de immigranten in Nederland. Alle immigranten en hun kinderen maken vergelijkbare processen door, ook al ligt per groep het accent net wat anders. Chinezen hadden in Amerika meer last van racisme, zelfs van een racistische wetgeving. Negentiende-eeuwse Ieren kwamen meestal in gezinsverband, net als de Russische joden aan het begin van de twintigste eeuw. Ze vluchtten, ze wisten dat ze nooit terug zouden gaan. Weinig groepen waren halsstarriger in het opgeven van hun taal, scholen en cultuur dan de Duitsers en de Nederlanders. In grote steden kon je etnisch isolement langer volhouden dan op het platteland – behalve als je geforceerd apart werd gezet, zoals de Chinezen in Chinatown. En ga zo maar door: met alle verschillen is er in de grote lijn vooral veel te herkennen”.

“Waarom zou je de vergelijking tussen de Italianen en ‘onze’ Marokkanen willen maken? Om er iets van op te stekken natuurlijk. Want die Italianen van honderd jaar geleden lopen in hun ontwikkeling inmiddels een jaar of vier, vijf voor op onze immigranten. Hun etnische wijken zijn verwaterd. Politici zijn doorgebroken. Intermarriage, trouwen met buitenstaanders, ooit een doodzonde, is nu de regel. Italiaans wordt nergens meer gesproken. En de pizza is net zo Amerikaans als applepie“.

En hier? De verschillen: de Nederlandse verzorgingsstaat geeft migranten enerzijds minder stumuli om jezelf te verbeteren, schrijft Verhagen, maar anderzijds zorgt het er voor dat de abjecte armoede van de Amerikaanse immigranten hier niet aan de orde is. Het Nederlandse onderwijssysteem biedt immigrantenkinderen meer mogelijkheden dan Italianen of wie dan ook in Amerika hadden – we zien dan ook hier kinderen van analfabetische ouders die in één generatie de universiteit bereiken – dat kwam in Amerika niet voor en overigens in Nederland veertig, vijftig jaar geleden ook niet. De etnische wijken in Nederland zijn lang niet zo geisoleerd als daar.

Daar staat weer tegenover, zegt Verhagen, dat wij gen duidelijk omschreven beeld hebben van burgerschap, terwijl de Italianen in Amerika verdraaid goed wisten wat het was om Amerikaan te zijn. Maar daar kon hij Amerikaan zijn zonder zijn etniciteit te verloochenen – de streepjes-Amerikaan (Afro-American, Irish-American enz.) is een feit. De multiculturele samenleving is een feit. In een migrantenland als Amerika komt iedereen ergens vandaan.

Maar, werpen sommigen tegen, in Nederland hebben we ‘de islam’. Los van wat nou precies het probleem is met ‘de islam’ kun je er dit over zeggen: voor Amerikanen in de negentiende en begin twintigste eeuw waren de hordes katholieken, met hun autoritaire, doctrinaire geloof. geleid door een leger priesters onder bevel van een buitenlandse potentaat, veel bedreigender voor hun samenleving, hun manier van leven en hun politiek dan moslims in Nederland kunnen zijn. Het probleem bleek geen probleem. Als je terugkijkt.

Wat we van deze Italiaans-Amerokaanse geschiedenis kunnen meenemen is de herkenbaarheid van het geschipper van tweede- en derdegeneratiekinderen. De vijandigheid en geslotenheid van de ontvangende samenleving. Discriminatie op de arbeidsmarkt. Opstandig gedrag. Bendevorming (onze ‘kutmarokkanen” zijn kleine jongens vergeleken met de etnische bendes in de Amerikaanse grote steden). Een tweede en prille derde generatie die zich identificeert met haar etnische afkomst. Veranderende gezinsverhoudingen, meisjes die weigeren dat paternalistische machopatroon te accepteren.

Nederlanders hebben sterk de neiging om het multiculturele drama als uniek Nederlands te zien. In elk geval menen vele politici dat zij een unieke oplossing hebben – meestal volgend jaar of in elk geval voor de volgende verkiezingen. Maar zo werkt het niet met samenlevingen. Sociale ontwikkelingen hebben hun eigen dynamiek. Daar kun je verdraaid weinig aan veranderen. In ieder geval weten we hoe het afliep met de Italianen. Met hen is het goed gekomen.