We kunnen wel zien dat Stine Jensen en ik van verschillende generaties zijn: in mijn tijd hadden we niet de beschikking over het web, met beelden en filmpjes, hoogstens hadden we een lezing met lichtbeelden. Voor wie nog weten wat dat zijn, dia’s. Ik kijk de zaal in en schat in dat er nog mensen bij zijn. oud genoeg om te weten wat stencillen is. Daarentegen heb ik op mijn leeftijd meer anecdotes verzameld. Die krijgt u van mij in plaats van de bijdetijdse beelden die Stine u heeft gepresenteerd.


(foto gemaakt door Stine Jensen)

Toen Greta Noordenbos mij vroeg om als referent op te treden bij de lezing van Stine Jensen zei ik meteen ja. Ik volg haar al een tijd, een beetje uit de verte, en vind het interessant wat ze doet. Dat ik vaak nee zegt heeft er mee te maken dat de thema’s als het gaat om vrouwen en mannen in wezen nog steeds dezelfde zijn: de verdeling van zorg en werk, de verhouding tussen de seksen, geweld, seks. Ik heb daar niet zoveel nieuws over te zeggen, en laat dat liever over aan de vrouwen na mij.

Zeker is er wat veranderd: het is nu allemaal geweldig bespreekbaar geworden. In alle vrouwenbladen vindt je verhalen over seks die eens nog wat verborgen te vinden waren in onze gestencilde blaadjes. De vraag, die ik niet in mijn eentje kan beantwoorden, maar die ik aan de volgende generatie stel, is hoeveel we daar mee op zijn geschoten.

Stine zei het al, zij gelooft niet zo in de generatiestrijd in het feminisme. Ik ook niet. We leven in verschillende tijden, dat wel. Ik neem waar dat er nu caricaturale beelden bestaan over het feminisme van zo’n dertig jaar terug, waar ook de nieuwe, zelfbenoemde feministes nogal eens intrappen. Een veel te simpel beeld over die mannenhatende, tuinbroekdragende brigade met haar op de tanden en haar op de benen. Ik heb van zijn leven geen tuinbroek gedragen, en het interessante is dat veel van wat ik toen zei – wat is er zo radicaal aan eerlijk delen? – allang als heel gewoon is overgenomen, maar dat het radicalistische beeld over de feministes van toen als stereotype is gebleven.

Het punt is dat er ook toen heel veel onderlinge verschillen aanwezig waren in de beweging, grotere verschillen dan ik nu waarneem tussen de generaties. We waren soms stevig in verwarring. Ik herinner me de hoer die een feministisch congres binnenstapte, en zei dat ze even weg ging om wat te verdienen omdat de toegangsprijs zo hoog was. Een feministische hoer, kon dat dan? Er was onenigheid over het begrip lustobject, er was toch niets tegen lust? Ging het er niet over dat we geen object wilden zijn? En was het recht om ja te mogen zeggen tegen seks niet inmiddels omgeslagen in het verbod om nee te zeggen, wilde je geen trut gevonden worden? Er was nog maar een smalle marge waarbinnen we konden experimenteren, een van mijn eerste stukjes heette ‘tussen slet en trut‘.

En dat ging niet alleen hoe de buitenwereld naar ons keek. Ik herinner me dat ik destijds in de media omschreven werd als mannenverslindster, terwijl Wim Kan het in zijn Oudejaarsconference nog had over die Meulenbelt, die vrouw met prikkeldraad aan haar onderbroek. Toen ik De schaamte voorbij had geschreven werd ik door De Bonte Was nog uitgeroepen als de pionier van de feministische corruptie, omdat ik porno had geschreven en daar ook nog voor werd betaald.

Kortom, ook toen waren er veel vraagstukken rondom seks en vrouwelijkheid waar we niet zomaar uit kwamen. Ja, we hebben wel vooruitgang geboekt. De keuzevrijheid van vrouwen is veel groter dan vroeger. Maar wat doen vrouwen met die keuzevrijheid?

Het persoonlijke is politiek, zeiden we eens, en dat geldt nog. Maar dat wil niet zeggen dat alles wat persoonlijk is ook politiek opgelost kan worden. Seks beleven we niet alleen maar alleen, maar vaak ook met een ander. Soms is dat een man. Dan hebben we het over partnerkeuze. We weten nog steeds hoe een normaal heteroseksueel stel er uit ziet: hij is een beetje ouder, hij is een beetje langer en hij verdient een beetje meer. Of toch tenminste twee van die drie factoren. Kunnen we dat per wetgeving veranderen? Helpt het als we met een spandoek op de Dam gaan staan met de slogan: hou van ons, met ons haar op onze benen?

Terug in de tijd, en hoe we vroeger omgingen met lijf en seks. In mijn tijd hadden we niet eens een eigen taal, voor dat daar tussen onze benen. We konden kiezen: medische, afstandelijke taal, of platte mannentaal. Mijn strategie, was om ons de mannentaal eigen te maken. Gewoon kut zeggen. Nou, zeiden veel vrouwen weifelend, kutje dan, mag dat ook? Het is maar ten dele gelukt. Iedereen zegt kut tegenwoordig, maar dan bedoelen we slecht weer of een rotdag.

Ik maak het mee dat er schamper wordt gepraat over die kuttenkijkers van toen, die hun tuinbroek uitdeden om naar hun eigen kut en die van buurvrouw te kijken. Kennelijk is iedereen al vergeten waar dat over ging. Wij kwamen er achter dat we heel weinig vertrouwd waren met ‘dat daar van onder’. Dat onze gynaecologen beter wisten hoe we er uit zagen dan wijzelf, en eventueel onze minaars – als we mazzel hadden en hij niet was opgevoed met het idee dat je hem er daar ergens beneden in moest stoppen en dat dat het was.

In die jaren schreven we het eerste boek over seks, het heette Voor Onszelf, en dat was revolutionair, want het was het eerste boek dat geschreven was vanuit onze eigen ervaringen, en niet door een deskundige die ons voorschreef wat we hoorden te doen en wat we hoorden te voelen. Het was ook het eerste boek, porno niet meegerekend, waarin echte kutten te zien waren, en geen libidoverlagende dwarsdoorsneden van de geslachtorganen zoals je die in werkelijkheid gelukkig nooit meemaakt. Op de redactievergadering zaten we te praten hoe we aan foto’s van echte kutten konden komen, tot ik zei, weet je wat, dames, we zitten er allemaal op een. Als we Bertien van Maanen nou uitnodigen.. Het werd een bijeenkomst met veel gegiechel en gelach, en met Bertien die met een zoomlens een beetje aan het zwaaien was met haar handen, doe dat eens een beetje, nee dat.. Die kwam duidelijk ook niet uit de pornoindustrie. Maar het interessantste kwam toen de foto’s klaar waren en we begonnen te kibbelen: die is van mij. Nee hoor, die is van mij, jij bent die.

Toen ik voor Opzij een stuk schreef ‘kut ruikt lekker’, en ze het nog plaatsten ook, zeiden meteen een paar dames hun abonnement op. En in de provincie mocht Hedy d’Ancona het nog vaak verdedigen, dat stuk over die eh… vagina die lekker rook – nou is toch zo, zei Hedy, de laatste verstokte hetero in de beweging, mmmmmm!

Ik dacht dat we vergeleken met toen een heel eind waren gekomen met de terugverovering van ons lichaam. Of zoals Renate Dorrestein dat zei: het is geen toeval dat de clitoris lang na Amerika is ontdekt.

Okee, nog een anecdote. Het was het eerste Vrouwenkongres. Van de praatgroepen. De eerste keer dat ik zoveel vrouwen bij elkaar zag. We hielden een enquête over seks en een van de vragen was: doe je wel eens alsof je klaarkomt. Faken, heet dat tegenwoordig in nieuw-Nederlands. Omdat het zo’n gedoe is, omdat je niet tegen Karel wilt zeggen Karel je zit er alweer naast, omdat je denkt dat het aan jezelf ligt als je niet in de voorgeschreven tijd op de voorgeschreven manier een orgasme krijgt. Weten jullie hoeveel vrouwen zeiden: ja, ik doe wel eens alsof? Driekwart van de vrouwen. En van die kwart die het nooit deed was het merendeel lesbisch, en de anderen waren er nog nooit opgekomen maar vonden het een handig idee.

Ik vraag het me af wat de resultaten zouden zijn wanneer we die enquête nu nog eens zouden herhalen. De seksualisering van de cultuur, de pornoficatie, ik vraag het me af of het ons vrouwen zelf meer plezier heeft gegeven, of juist meer zorgen. Eens was het feit dat je je uitkleedde voor een man al een cadeau, maar hoeveel vrouwen vinden het prettig zich bij een eerste keer uit te kleden, wetende dat ze er niet uitzien als Barbie? We leven in de tijd van de maakbaarheid van het lichaam, maar zoals Stine Jensen dat aan de orde stelde, is dat nog keuzevrijheid of is het al dwang? Siliconen, botox, het mes, ontharing, ontgeuring, voelt het nog als ons eigen lichaam, maken we ons meer druk of we begeerlijk worden gevonden en kunnen we zelf nog begeren? Eens was je kut het enige lichaamsdeel waar je je niet druk over hoefde te maken, mooi was het niet, als het het maar deed. Ook dat is veranderd, zonder een designerkut ben je toch wel een beetje achtergebleven gebied.

Wat we missen, in de huidige tijd, is die bewustwording van toen. Je ervaringen delen, lachen, de opluchting: heb jij dat ook. Wart we nu missen, is dat vrouwen niet meer weten wie ze de schuld moeten geven. Wij hadden het systeem, het kapitalisme, het patriarchaat, en gewoon: mannen. Dat kon je natuurlijk niet blijven doen, want ondertussen begrijpen we dat mannen net zoveel last kunnen hebben van stereotypering waar ze aan moeten voldoen, maar voor een tijdje was het erg prettig. We leven in een tijd van individualisering, ieder voor zich, met een grote keuzevrijheid, dat wel. Maar mijn vraag blijft, zwichten we niet opnieuw voor de dwang van buitenaf, van de commercie, van opgedrongen beelden van mannelijkheid en vrouwelijkheid waar we aan moeten voldoen? Hebben vrouwen daar tegenwoordig genoeg verweer tegen? Of heeft de volgende generatie het schamper over botoxvrouwen in plaats van over tuinbroekfeministes?

Dat is de vraag waar ik geen antwoord op heb, en dat is waarom ik met veel plezier naar het verhaal van Stine heb geluisterd en meteen ja zei toen ik werd gevraagd.