(Voor wie de serie vanaf het begin wil volgen: hier begint het)

Low trust

Nederland is een low trust land geworden. Zowel allochtone als autochtone Nederlanders voelen zich psychologisch onveilig. Een deel van de autochtone bevolking wijt dat aan de komst van de migranten, de moslims. Waarvan zich een deel vervolgens gewantrouwd en gediscrimineerd voelt. Aan de beide polen kan dit leidt tot passiviteit, starheid en het onvermogen om de omgeving met een genuanceerde blik te bekijken. In zo’n klimaat hebben conflicten de neiging snel te escaleren, en zijn mensen vooral met zichzelf bezig, en niet meer met het algemeen belang. In de politiek mondt dit uit in een hysterisch debat, over ‘de’ Nederlandse cultuur, ‘de’ islam.

Tillie had het er al eerder over in zijn boek dat de grenzen van het democratisch debat regelmatig worden overschreden, en daarbij doelt hij op drie spelregels om conflicten op een geweldloze manier op te lossen: men mag niet oproepen tot geweld, men mag leden van de politieke gemeenschap niet uitsluiten, en de menselijke waardigheid dient ten allen tijde te worden gerespecteerd. Deze regels worden en werden vooral door de radicale tegenstanders van de multiculturele samenleving geschonden, van Pim Fortuyn via Ayaan Hirsi Ali naar Rita Verdonk en Geert Wilders, maar ook in de reacties op hen gaan mensen vaak over de schreef, zoals wanneer een jongerenimmam hardop hoopt dat Wilders zal sterven. Moslims met ‘geitenneukers’ vergelijken gaat over de schreef, en bij alles wat een moslim zou doen dat iemand niet bevalt, zoals toen Verdonk geen hand kreeg van een orthodoxe moslim hardop vragen waarom iemand eigenlijk nog in Nederland blijft is ook van die orde.

Het sociale isolement in de samenleving maakt, onder autochtonen, een partij als de PVV en voorheen TON populair. Zij bieden met hun etnisch nationalisme een aantrekkelijk alternatief voor het collective autisme van de Nederlandse cargocult. Door de verdediging van ‘de’ Nederlandse cultuur geven ze mensen het gevoel bij een fictieve, want verdwenen, gemeenschap te horen. Een monocultureel alternatief als antwoord op sociaal isolement en sociale desoriëntatie. Psychologische onveiligheid vergroot het wij-zij-denken, en ondermijnt de sociale cohesie in Nederland. Iemand als Geert Wilders zal niet de neiging hebben om het autisme en het hysterisch debat te bestrijden, want hij wint er kamerzetels mee. Andere politici proberen de cult niet te keren, omdat ze bang zijn kiezers te verliezen, en gaan mee in de gebruikte termen, roepen bijvoorbeeld op tot meer polarisatie in het integratiedebat.

Aan de kant van de allochtone Nederlanders is er tot op heden vooral een democratisch antwoord gegeven op de cargocult: het is opvallend dat de politieke participatie bij gemeenteraadsverkiezingen is gestegen – waarmee ook de politieke integratie van moslims stijgt. Het is slechts een klein deel van de moslimbevolking bij wie de gevoeligheid voor radicalisme en uiteindelijk extremisme stijgt. Ook zij raken sociaal geïsoleerd, en zo vertonen de reacties aan beide kanten een spiegelbeeld, want dat leidt dan weer tot wantrouwen en dus tot isolement aan de kant van de autochtonen. Nederland bevindt zich al jaren in een impasse en er lijkt geen einde te komen aan alle discussies rond de multiculturele samenleving. Weliswaar noemt Tillie in zijn boek een onderzoek waaruit blijkt dat het wantrouwen tegen moslims bij autochtonen meer is afgenomen dan toegenomen, en vandaag stond in de Trouw en klein berichtje waaruit zou blijken dat minder Nederlanders moeite hebben met migranten dan een tijd terug. Op dit moment denkt nog 35% dat Nederland een prettiger land zou zijn als er minder migranten zouden wonen – eind vorig jaar was dat nog 41%, en het aantal mensen dat de aanwezigheid van verschillende culturen een aanwinst voor Nederland noemt is gestegen van 36 naar 44% (SCP), maar tegelijk hebben we sinds het verschijnen van het boek van Tillie alweer de nieuwe hysterische discussies gehad, over Tariq Ramadan en Ali Eddaoudi, alle kranten vol, alle praatprogramma’s, elke columnist moest er een stukje over plegen. En neemt de belangstelling voor de PVV niet af.

Hoe komen we tot een nieuw gedeeld land?

Hoe komen we tot een nieuw gedeeld land waar de conflicten over de multiculturele samenleving binnen de democratie kunnen worden opgelost?

1. Allereerst is het noodzakelijk te erkennen dat Nederland een multiculturele samenleving is en dat ook zal blijven. Het kan daarbij geen kwaad om nog eens te benadrukken dat Nederland altijd al een multiculturele samenleving is geweest, niet alleen een land van migranten, maar ook een land met een sterke verzuiling, waarbinnen katholieken en protestanten fundamenteel verschillend naar het leven keken en lang vrijwel gescheiden van elkaar bestonden met huwelijken in eigen kring, en hun eigen bakkers en slagers. Tillie, zelf afkomstig uit Limburg, haalt een studie van Van Doorn aan uit 1947, over de grote cultuurverschillen tussen het ‘levensgenietende’ zuiden en het ‘calvinistische’ noorden. Van Doorn beschouwde de Limburgers als een onderontwikkeld gebied. Wat betreft de multiculturaliteit dus niets nieuws onder de zon.

Bij deze eerste stap is het dus noodzakelijk om elke suggestie dat migranten en vluchtelingen nog op enigerlei wijze uit de samenleving verwijderd zouden kunnen worden resoluut tegen te spreken. Het gaat niet gebeuren.

2. Dan volgt daar logisch uit dat er alleen samengeleefd kan worden met een contractnationalistische visie op de Nederlandse samenleving. Het vasthouden aan een illusie van een etnisch nationalisme, een meerderheidscultuur waar de minderheid zich maar aan aan te passen heeft is niet reëel. Het is dus ook niet noodzakelijk om te blijven bakkeleien waar die Nederlandse cultuur dan uit zou moeten bestaan – er is ruimte genoeg voor groepen mensen om te doen wat ze leuk en vertrouwd vinden – niemand let Nederlanders om een stadion af te huren om een volkszanger te eren en eerlijk: het sinterklaasfeest wordt niet ernstig bedreigd. Wat wel nodig is, is het besef dat we een gemeenschappelijk belang en een gemeenschappelijke toekomst hebben, in de vorm van mensen die bereid zijn om een gemeenschappelijk leven voort te zetten, met gelijkheid voor de wet, en het erkennen van democratische instituties. Om het daarbinnen eens te worden over geweldloze procedures die tot gezamenlijke beslissingen moeten leiden. Wat dat betreft is er niet veel aan de hand met de moslims, stelt Tillie. Die antwoordden op de cargocult al democratisch, met een verhoofde deelname aan het politieke proces. De groep die ontvankelijk is voor radicalisering, let wel, die een probleem zou kunnen worden, is niet groter dan 2 procent. Reden genoeg om ons zorgen over te maken, en veel lokale overheden doen dat ook, onder meer met programma’s om die jongeren niet te laten verdwijnen in hun isolement, en door de sociale cohesie te vergroten. Wat vreemd genoeg moeilijker blijkt is om de bezorgde autochtone burgers te bereiken anders dan met de nationalistische sprookjes: de paradox is dat door alle problemen bij de moslims te leggen daar ook veel van de aandacht heen is gegaan. En de subsidies. Waar niets mis mee zou zijn als dat bij de autochtonen niet opnieuw een reactie opriep van zie je wel, ze worden hier doodgeknuffeld. Het lijkt me een van de grootste uitdagingen om te bedenken hoe wantrouwige autochtone burgers bereikt kunnen worden zonder ze een oor aan te naaien met visioenen van een veilige ‘heile’ blanke wereld.

3. Volgende punt is dat er hard gewerkt moet worden aan het herstel van de sociale cohesie in de samenleving. Dat is niet zo eenvoudig, want gebaseerd op een vertrouwensrelatie tussen mensen, en dat is in wezen een vrijwillig proces. “Men kan als overheid niet zeggen: gaat heen en vertrouw elkaar!” zegt Tillie. Maar er zijn gemeentes waarbinnen al veel gedaan wordt aan het bevorderen van ‘bindend sociaal kapitaal’ (de verbondenheid binnen groepen) en ‘overbruggend sociaal kapitaal’ (de verbondenheid tussen bevolkingsgroepen). Dat laatste is belangrijk, dat er contacten en verbindingen ontstaan tussen groepen bewoners die op het eerste gezicht weinig met elkaar gemeenschappelijk hebben, en daarvoor is het nodig dat mensen elkaar als groep kunnen bereiken. Dit is een punt dat ik graag nog eens wil benadrukken, want ook binnen linkse partijen wordt nogal eens gedacht dat activiteiten van migranten binnen de eigen kring, activiteiten vanuit moskeeën of religieuze organisaties bijvoorbeeld, tegen het principe van scheiding van kerk en staat zouden zijn, of tegen de integratie omdat ze mensen in de eigen etniciteit of geloof vast zouden houden – dat blijkt in zijn algemeenheid niet waar te zijn. Mensen bereiken andere groepen makkelijker als groep. Emancipatie is maar voor weinig mensen een puur individueel proces, en veel allochtonen die politiek actief zijn geworden hebben daarvoor een zelforganisatie als springplank gehad. Waar zelforganisatie door gemeentes wordt bevorderd, blijkt de politieke participatie van migranten ook te stijgen. En dit blijkt echt aangetoond: mensen organiseren zich graag in ‘eigen’ groep, maar stemmen niet per se ‘etnisch’.

Dat proces kan op allerlei manieren gestimuleerd worden, door concrete netwerken, grote ontmoetingsruimten, buurtfeesten, samenwerkingsverbanden. Tillie geeft er een aantal voorbeelden van, ik heb er hier ook een aantal genoemd. Zelfs voor orthodoxe organisaties hoeven we niet zo bang te zijn, zegt Tillie. Niet alleen is orthodox niet hetzelfde als radicaal, zoals hij al heeft uitgelegd, ook blijkt dat ook orthodoxe organisaties, doordat ze wel samen moeten werken of met de gemeente moeten overleggen, gevoelig zijn voor participatie in het democratische proces. “Democratie is besmettelijk”. Ook hier geldt weer dat er inmiddels een scala is aan initiatieven van moslimorganisaties, niet alleen voor de leden van de ‘eigen’ groep, maar ook als handreiking naar de andere. Daar zouden autochtone organisaties, kerkelijke zowel als andere, meer op in kunnen gaan.

4. Dan de politici. “Politici willen maar één ding, zoveel mogelijk stemmen”, zegt Tillie kort door de bocht. Poeh, Tillie, sommige van mijn beste vrienden zijn politici die het ook nog om wat anders gaat. Maar Tillie heeft absoluut een punt. Ook de niet populistische partijen kieren hem, en kijken met angst naar de peilingen. En dus is de verleiding groot om te bedenken wat je moet doen om wat van de kiezers die naar de populist over lopen terug te verdienen, en daarbij is het misschien niet zo handig om de mutliculturele samenleving al te hard te verdedigen. Gezien het feit dat de meeste kiezers wel vóór een verzorgingsstaat zijn maar tégen migranten kan het slimmer lijken om het daar maar even niet te veel over te hebben. Toch zie je tegelijk ook wat anders, dat een politicus als Pechtold, die deze gedachte aan zijn laars heeft gelapt – toegegeven, D66 had weinig meer te verliezen en dat maakt dapper – door luid en duidelijk tegen Wilders in te gaan een flink aantal virtuele zetels heeft veroverd.

En dan zijn er natuurlijk de migranten zelf. Zoals er autochtonen zijn die zeggen niet meer te weten op wie ze stemmen moeten hoor ik datzelfde ook onder Turkse en Marokkaanse Nederlanders. Links, ja, maar welke linkse partij komt ook voor hen op, en voor de multiculturele samenleving, welke partij durft het aan tegen Wilders in te gaan in plaats van mee te buigen? Zelfs de PvdA, toch lang het bolwerk van Turkse en Marokkaanse Nederlanders die binnen de partij hun politieke carrière hebben gemaakt is na het gesteggel over de integratienota – alweer gedonder over dat handen geven en de boerka’s – minder aantrekkelijk geworden. Dan maar Pechtold, zei een Marokkaans-Nederlandse man, hoewel hij liever linkser had willen stemmen. Dan toch maar een moslimpartij, zegt een ander.

Hier past nog de herhaling van een opmerking die Tillie niet maakt maar die ik belangrijk vind, met name richting de linkse partijen. Want daar zal het toch van moeten komen, al is een oprecht CDAer die vindt dat zijn partij toenadering en geen verwijdering moet zoeken met de moslims, en geen lid meer wil zijn op het moment dat de partijtop zegt ook wel met Wilders te willen regeren nooit weg. En er zijn ook ware liberalen die het geflirt met Wilders niet aan kunnen zien. Twee fouten kunnen we maken in het integratiedebat: en de eerste is alles aan problemen die samenhangen met integratie te ‘islamiseren’. Alsof het feit dat een dwarse puber die op buitengewoon hinderlijke wijze met zijn eigen vriendjes zijn eigen ‘lifestyle’ vormgeeft op straat dat doet omdat hij een moslim is – ik zei het al eerder, die jongens zijn te weinig moslim, niet te veel. Dan krijg je dat eindeloze gezever over die zeven- en een halve imam die vrouwen geen handen wil geven – het is duidelijk dat daar geen enkel probleem mee opgelost wordt. Wel is het duidelijk dat hier vooral een buiging wordt gemaakt richting de wantrouwende autochtonen. Maar de andere kant, is om net te doen alsof integratie en migratie niks meer te maken hebben met al die culturele misverstanden en verschillen, niks meer te maken hebben met hoe er gedacht wordt over islam en over moslims, en het alleen over sociaal-economische zaken te hebben. Dan zien we over het hoofd dat de migranten wel aangesproken worden als moslims, en dus ook de neiging hebben als moslims te reageren. Zonder daarvan het centrale punt te maken van alles wat met integratie te maken heeft kunnen we niet ontkennen dat het speelt, en elke linkse partij zal zich daar helder toe moeten verhouden.

Kortom: vaak wordt gezegd dat het probleem de kloof is tussen burgers en ‘de politiek’. Dat geloof ik. Maar ik denk niet dat het ‘de politiek’ betrouwbaarder maakt wanneer ze hun oren laten hangen naar elke oprisping uit de burgerij, wanneer ze achter de kiezers aanrennen, in plaats van op grond van hun contact en hun kennis van hun deel van het electoraat een programma en een koers kiezen waar burgers op kunnen vertrouwen. Meegaan met de tijd is voor een politieke partij goed, maar meewaaien met alle winden en meehuilen met alle wolven maakt dat burgers niet meer weten waar ze het politiek gezien zoeken moeten.

En Tillie doet het niet, maar ik zou een dergelijk verhaal ook wel willen houden voor de media, die ook erg last lijken te hebben van hijgerige kortademigheid, op zoek naar lezers en kijkers. (Lees Rob Wijnberg, Nietzsche en Kant lezen de krant, die heeft daar een leuk stuk over).

5. En dan rest nog een werkelijke, ernstige poging om het debat niet uit de weg te gaan, maar opnieuw binnen de democratische spelregels te voeren. Niet oproepen tot geweld, geen mensen uitsluiten – ook niet symbolisch in de vorm van dan hoepel je maar op of dan ga je maar terug naar waar je vandaan kwam (Alkmaar?). En mensen in hun waarde laten, dus geen gemakzuchtig geneuzel over kopjes thee en ‘politiek correct’. (Tsjonge, als ik dat even doordenk, zou binnen de webwereld ook een stuk schelen en hoef ik minder te ‘meulenbelten’)

Feitelijk hebben veel spelregels van de verzuiling goed gewerkt, zegt Tillie. Het betekent: de politiek weer serieus te nemen, de herinvoering van een pragmatische verdraagzaamheid – er bestaan nu eenmaal levensbeschouwelijke verschillen en dat verandert niet. Ik vergelijk dat nu even met de cultuurverschillen tussen Eerste en Tweede Kamer, in die van ons heerst een zekere waardigheid die ik in het begin wel een beetje oubollig vond, maar die het niet slecht blijkt te doen. Dat er zelden een journalist op de publieke tribune zit, en dat het niet veel zin heeft om te proberen over de hoofden van de parlementariërs heen op de bühne te spelen want die is toch leeg, helpt wel tegen de schreeuwerigheid, en onze voorzitter zou het never nooit tolereren dat iemand onder haar regime voor knettergek zou worden uitgemaakt. Misschien moeten de dames eens een paar weekjes ruilen. Hoe dan ook. Ik ben het met Tillie eens: het principe van pragmatische verdraagzaamheid verdient eerherstel.

Zo.
Bedankt Jean Tillie!
En nu niet denken dat je het wel weet maar wel dat boek zelf kopen. Het heet Gedeeld land.