We hebben het in Nederland op dit moment veelvuldig over criminelen, over het feit dat binnen de groep criminelen sommige ‘etniciteiten’ zijn oververtegenwoordigd, hoe dat komt, en vooral, wat je er aan zou moeten doen. Anders dan criminelen die toevallig ook moslim zijn te deporteren of ze door hun knieën te schieten.

Nou zijn we het enige land niet waar criminaliteit voorkomt en ook al niet het enige land waarbinnen sommige bevolkingsgroepen zijn oververtegenwoordigd: mannen, om te beginnen. Jonge mannen vooral. Een gegeven dat we al zo normaal vinden dat we het daar kennelijk niet meer over hoeven te hebben.

In het prestigieuze New York Review of Books, dat bekend staat om gedegen artikelen vond ik een bijdrage van Helen Epstein.

Om te beginnen: er is geen land ter wereld waar zo’n groot deel van de bevolking achter de tralies zit als de VS. Er zitten 2,3 miljoen mensen in de gevangenis. Een deel daarvan zou er niet horen te zitten: 16% heeft een psychische stoornis en zou in behandeling moeten, en nog eens zo’n percentage is beneden de 18.

Een flink deel van de gevangenen zit er vanwege overtredingen die met drugs te maken hebben: het merendeel van hen is zwart, hoewel er geen reden is om aan te nemen dat wie zwart is meer drugs gebruikt of drugs handelt dan blanken. Een aantal van hen heeft geen geweld gebruikt en werd eenvoudig opgepakt wegens het in bezit hebben van drugs.

Van in de gevangenis zitten worden weinig mensen beter. Van de gevangenen blijkt 20% slachtoffer van seksueel of ander gewelddadig misbruik, dat niet voorkomen kon worden door de toezichthouders. Amerikaanse gevangenissen zijn, in de woorden van een advocate, Sunny Schwartz, ‘monsterfabrieken’, ze doorbreken de geweldsspiraal niet maar bevestigen die eerder, en binnen drie jaar zit tweederde van de vrijgelaten gevangenen er opnieuw. Uit sommige studies blijkt dat het leven in de gevangenis zo hard en onveilig is, dat de meeste mannen er gemener en gewetenlozer uitkomen dan ze er in gingen. In ieder geval zijn de misdaden die ze plegen toenemend gewelddadig.

Advocate Sunny Schwarz heeft een methodiek ontwikkeld die het recidivisme aanzienlijk terug zou kunnen dringen. Daarvoor was het eerst nodig om zicht te krijgen op de mensen die in de gevangenis belanden en wat ze nodig hebben om na vrijlating weer terug te kunnen keren in de maatschappij. De studie vond plaats in de San Bruno gevangenis in California, een doorsnee gevangenis waar de helft van de gevangenen zwart is, hoewel zwarten maar 6% van de bevolking uitmaken in San Francisco. Driekwart van hen hebben de middelbare school niet afgemaakt. Tachtig procent van hen werden als kind mishandeld of seksueel misbruikt, en negentig procent had nog nooit een fatsoenlijke baan gehad. En tachtig procent had minstens een keer zelf geweld gebruikt.

Wat ze in de gevangenis doen: naar de tv kijken, beetje sport, vechten met elkaar, ruzie maken met de opzichters. Van hen was 70% binnen drie jaar weer terug nadat ze waren vrijgelaten. Het eerste wat Schwarz deed was een school openen binnen de gevangenis, waar de jongens leerden lezen en schrijven, en voorbereid werden op hun terugkeer: onder andere hoe je aan een baan kon komen en die ook kon houden. Dat project werd zeer gewaardeerd, zo hadden de mannen tenminste wat nuttigs te doen, en veel van hen werden vrijgelaten met een diploma en dus met een grotere kans op werk. Maar een probleem werd er niet door opgelost: het geweld. Buiten de schooluren bleven ze schreeuwen en vechten. Sommige van de mannen waren ook in hun gewone doen zo gewelddadig dat ook Schwarz bang van ze werd. Sommige mannen waren zelfs bang voor zichzelf. Een man wilde niet vrijgelaten worden, omdat hij vreesde dat hij iemand aan zou vallen. Schwarz ging er van uit dat de problemen diep zaten, maar dat de meeste mannen, als ze de kans zouden krijgen, hun gedrag wel zouden willen veranderen. Maar het was duidelijk dat ze dat zonder hulp niet zou lukken, en aanvankelijk was het onduidelijk waar die hulp dan uit zou moeten bestaan.

Schwarz kwam op het spoor van een groep juristen die zich bezig hielden met ‘restorative justice’, het idee dat er iets gedaan moet worden aan herstel, aan genoegdoening. In traditionele samenlevingen gaat het er niet alleen om om misdaad te bestraffen, maar ook recht te doen, iets goed te maken wat de ander is aangedaan, en als dat niet kan, dan toch minstens aan diens familie of gemeenschap. (Ik herken dat van Gaza) Dat rechtzetten, goedmaken, is niet alleen belangrijk voor de slachtoffers, maar juist ook voor de daders. Wil je die mannen die in een spiraal van geweld opgesloten zit veranderen, dan is de eerste stap dat ze geconfronteerd worden met wat ze anderen hebben aangedaan. (Ook dat herken ik van het werken met daders van ‘huiselijk geweld’.)

Tijdens het proces voorafgaande aan hun straf worden de beschuldigden geïnstrueerd om hun misdaden zoveel mogelijk te ontkennen. In de gevangenis is het leven hard, en overleven ze vooral door al hun gevoel te onderdrukken. Ze klagen overal over, maar zullen niet snel inzien dat ze zelf de problemen veroorzaken. Alles helpt mee om de mannen in staat van ontkenning te houden. Alleen ‘agressie management’ zoals daders van geweld wel wordt geleerd is niet voldoende om daar echt wat aan te doen. Het gaat om dieper in hun persoonlijkheid door te dringen, naar de kern van wie die mannen zijn, en wat er kapot is gegaan. De techniek werd afgekeken van het werken van daders die geweld gebruikten in hun gezin, en dit is de clou: geen andere mensen kijken zo goed door de bullshit heen dan andere daders. Een therapeut wil nog wel eens in de valkuil terecht komen, en medelijden krijgen met zo’n beschadigd jongetje dat in zo’n grote kerel gevangen zit, die andere daders hebben daar geen last van.

Epstein maakte in San Bruno een sessie mee, waarbij een man die een gewelddadige overval had gepleegd werd gefileerd; wat hij exact had gedaan, en wie hij schade had aangedaan, tot in de details, tot en met de dronken vechtpartijen en hoe hij zijn vriendin had belazerd. Geen enkele kans om zielig te doen en wat hij had gedaan af te schuiven op anderen. Het was opmerkelijk hoeveel van de mannen nooit beseft hadden hoe gewelddadig ze eigenlijk waren, en hoeveel schade ze hadden aangericht, niet alleen aan de slachtoffers maar ook aan hun eigen relaties, hun gezin. Ze kwamen er achter dat veel van hun omgeving zo bang voor ze waren dat ze hem vermeden, hem nooit de waarheid zeiden, en dat dat was waardoor ze geïsoleerd waren geraakt – wat er weer toe bijdroeg dat ze een houding van ‘wat kan het me schelen en wie maakt me wat’ hadden ontwikkeld. Sommige van de mannen gingen voor het eerst weer een echt gesprek aan met hun moeder, vader, of zuster.

Wat helpt, is dat de mannen worden toegesproken door andere mannen die dezelfde weg hebben afgelegd – en ook blijkt het goed te werken om diezelfde mannen in te zetten om op hun beurt weer te werken bij programma’s om jongeren op het rechte pad te houden. Die verantwoordelijkheid die ze kregen bleek de recidive aantoonbaar een aanmerkelijk te verminderen. Er kwamen in ieder geval 82% minder van hen binnen een jaar weer terug.

Wat maakt dat in de VS zoveel jonge zwarte mannen in de gevangenis terecht komen?
Deels komt dat doordat jonge zwarte mannen veel meer in de gaten worden gehouden dan blanke. Blanke jonge mannen zitten net zovaak in de drugsscene als zwarte, maar ze worden minder vaak opgepakt, en als ze worden opgepakt komen ze vaker met een waarschuwing vrij. In sommige wijken had tussen de 60% en 75% van de zwarte teenagers al de ervaring dat ze werden aangehouden door de politie, ook als duidelijk was dat ze niets gedaan konden hebben. Maar dat verklaart zeker niet alles. Als het gaat om moord dan zijn er zeven keer zoveel zwarte dan witte daders, maar ook zijn zwarten zelf zes keer zo vaak het slachtoffer.

Studies die beweerden dat er zoiets zou zijn als een genetische oorzaak verdwenen gelukkig al spoedig in de la, want een genetische ‘predispositie’ komt niet zomaar binnen een generatie op – nu wordt er meer gemoord in de VS dan in Europa, maar een paar eeuwen terug was dat nog omgekeerd, en in Afrika, waar die zwarte moorddadige genen vandaan zouden moeten komen was dat nog lager. Bovendien bleek, uit de programma’s, dat zowel zwarten als blanken in staat waren om hun gewelddadige persoonlijkheid werkelijk te veranderen.

Andere experts claimen dat gewelddadige misdaden vooral te maken hebben met sociale omstandigheden als armoede en werkloosheid. Maar hoewel het wel aangetoond kan worden dat er een relatie is tussen armoede en misdaden als diefstal, blijkt er weinig relatie juist met het gebruik van geweld. Een deel van de gewelddadige misdaden wordt gepleegd door mannen die bij elke arbeidsmarkt werkloos zouden zijn gebleven.

Wat wel werd aangetoond is dat geweld en misdaad veel voorkwamen in de illegale drugshandel. Het punt is dat juist omdat die handel illegaal is, de zwarte mannen die onderaan de drugspiramide werken geen enkele manier hebben om conflicten met andere handelaren, of met klanten, vreedzaam op te lossen. Die worden dus opgelost met wapens waar een ander een advocaat in zou huren. Het is geen toeval dat tijdens de drooglegging in Amerika, tijdens de jaren 20, de hoeveelheid moorden verdubbelde -juist door de illegaliteit van de alcoholhandel.

Beleid om dit soort misdaad tegen te gaan moet beginnen in de zwarte wijken, en begint met betere scholen. De scholen in de zwarte wijken zijn te groot, er is te weinig aandacht en toezicht, en juist de jongens die vroegtijdig de school verlaten lopen het meeste risico op een criminele carrière. Wanneer zwarte kinderen net zo lang op school bleven als witte kinderen, was een flink deel van het verschil tussen het aantal zwarte en witte gevangenen al verdwenen. Ook zou het volgens de schattingen een groot effect hebben op het voorkomen van geweld. In en studie word geschat dat de toename van zwarte jongens die een diploma halen met 1% al een verschil zou maken van 1,4 miljard dollar op het budget waarmee ze anders achter slot en grendel gehouden worden.

Een diploma blijkt een beter preventief middel zelfs dan een baan. Educatie is een belangrijk middel om zwarte jongens uit te problemen te helpen, maar eenmaal op het verkeerde pad is het niet langer voldoende. Juist de jongens die in de drugshandel en de bendes terecht zijn komen, hebben in die alternatieve cultuur geleerd hard te zijn, en van zich af te vechten – daar verlenen ze hun status aan. Het lijkt een alternatief te zijn voor de schaamte van armoede, werkloosheid en het onvermogen om een gezin te onderhouden. En daarmee, met de schaamte, komen we volgens veel psychiaters die zich met geweld bezig houden aan een kern van het psychologische probleem.

Het blijkt zonder meer aantoonbaar dat de mannen waar het om gaat eerder bereid zijn om geweld te gebruiken of zelfs iemand te doden, wanneer ze zich vernederd of beledigd voelen. Waar deze mannen het meeste bang voor zijn is het gevoel een slappeling te zijn, kwetsbaar te zijn, en ze schamen zich als anderen hen zo zien. Dus loopt iedereen in hun omgeving gevaar – of dat nu een sarcastisch vriendinnetje is die hem in zijn ego raakt, of een ander die zich minachtend uitlaat.

Veel van de echte killers konden uiteindelijk toegeven dat ze zich even machtig voelden als ze de angst zagen in de ogen van hun slachtoffer, en zo leerden ze om op elk teken van vermeend of echt disrespect meteen met geweld te reageren. In die onderwereld en subcultuur speelt een ander idee van ‘eer’ , die vooral gebaseerd is op niet over je laten lopen. Dat hebben de jongens al vroeg aangeleerd – de meesten hebben zich als kind al vernederd gevoeld. Een psychiater, James Giliigan, beschrijft hoe een overgevoeligheid voor respectloos behandeld worden kan uitmonden in een collectieve subcultuur waarin mannelijke eer, hoe hol en gebaseerd op opschepperij, een wapen wordt tegen de dreigende gevoelens van schaamte.

Daar zit nog wel een aspect aan van cultuur, al moet het duidelijk zijn dat ‘cultuur’ op zich nooit criminaliteit of geweld veroorzaakt. Ruth Benedict maakte al een onderscheid tussen culturen die meer gebaseerd waren op eer en schaamte, en andere die meer waarde hechtten aan trots en schuldgevoel. Schuld en schaamte lijken op elkaar, maar er is een onderscheid dat uitmaakt voor welk gedrag mensen ontwikkelen: schuld, het gevoel dat je iets verkeerd hebt gedaan en een ander wat hebt aangedaan, is vooral een intern conflict. Maar bij schaamte gaat het er vooral om wat anderen van je denken, en daarmee heeft het meer effect in de onderlinge relaties. Trots, dat is vooral gerelateerd op een innerlijk gevoel van iets bereikt te hebben, terwijl ook eer meer afhankelijk is van het oordeel van anderen.

En in de gevangenissen heerst vooral een eercultuur, waarbij geweld de simpelste methode is om schaamte af te wenden. Een paar therapeuten stellen dat ze nog nooit hebben meegemaakt dat een uitbarsting van geweld niet vooraf werd gegaan door een incident dat vernederend of oneervol was.

Het is dus minstens ook een emotionele zaak, en emoties hebben hun eigen logica. Wat dwangmatig gewelddadige mannen nodig hebben, is dat ze hun gevoelens van pijn en woede uit elkaar leren halen, en geholpen worden om meer positieve aspecten van hun karakter te ontwikkelen. Daar zijn programma’s voor ontwikkeld, die blijken te werken. Die zijn arbeidsintensief en dus niet goedkoop, maar uiteindelijk erg veel goedkoper dan wat het de maatschappij kost om de mannen weer voor vele jaren op te sluiten en feitelijk af te moeten schrijven.

Uiteraard is het financieren van zulke programma’s een politieke zaak. De gedachte staat uiteraard haaks op rechtse opvattingen dat wat criminelen nodig hebben meer straf en meer vernedering is. Maar ook links lijkt er in de VS soms niet van overtuigd: die geloven meer in de sociaal-economische verbeteringen in de maatschappij, werk en opleidingen, dan in zo’n ‘softe’ persoonlijke aanpak. Epstein is er van overtuigd, door de cijfers, dat het niet anders kan dan werkelijk persoonlijk terug te gaan naar de wortels van hoe gewelddadig gedrag is ontstaan.

En ik denk dat deze ervaringen in een aantal opzichten wel te vertalen zijn naar ons land, met onze zorg over jonge criminelen.

Voor het hele artikel, inclusief literatuurverwijzingen, hier.