(Rechts Tiny Kox tijdens een fractieoverleg)

Vandaag Algemene Beschouwingen in de Eerste Kamer. Fractievoorzitters met elkaar in de clinch en met de ministers, die vrijwel voltallig aanwezig zijn. Hoofdonderwerp: de crisis, en waar de regering nou blijft. Hier de inbreng van mijn fractievoorzitter, Tiny Kox.

Inbreng fractie SP Eerste Kamer algemene beschouwingen 13 oktober 2009.

NIETS DOEN IS GEEN OPTIE
De minister-president was niet in vorm tijdens de algemene beschouwingen aan de overkant. Dat kan gebeuren – Frank Demouge heeft bij Willem II ook wel eens een mindere dag. Vandaag staat de premier weer gewoon in de spits van Balkenende-4. Hij staat niet op de transferlijst, hoewel er wat geruchten zijn over buitenlandse interesse. Alle reden zou je zeggen om vandaag, net als altijd, op een mooie match te rekenen. Maar de grote vraag is: blijft Balkenende-4 spelen? Of verdwijnt het team, net als zijn drie voorgangers, binnenkort vroegtijdig uit de competitie, omdat het spelconcept niet meer past bij deze crisistijd?
Vorig jaar, toen de crisis zich aankondigde, beloofde de premier hier in deze Kamer een groot debat over een ingrijpende herordening. Minder individualisme en meer samen spelen, dat was toen zijn nieuwe spelconcept. Maar deelt de minister-president onze observatie dat daar weinig van terecht gekomen is? Is Balkenende-4 niet vooral een aaneenschakeling van foute passes, mislukte tackles, weinig goals en de bal de tribune in om tijd te rekken? Het onderling vertrouwen van de spelers lijkt zoek en er wordt zoveel gelekt over onrust in het team, dat de aanvoerder van ‘verrotting’ spreekt. Ziet de premier met ons dat door zoveel gedoe en zo weinig prestaties het vertrouwen van de supporters zienderogen zakt?

Volgens ons is de hamvraag: hebben we nog wel een regering die regeert, in de zin van vooruitzien? Of heeft dit kabinet vooruitzien vervangen door vooruitschuiven? Wie midden in crisistijd afkomt met het voorstel om 19 commissies 19 rapporten te laten schrijven waarover we volgend jaar verder kunnen praten, wekt ten minste die verdenking. Iedereen weet dat we in Nederland commissies instellen om keuzes uit te stellen en kwesties te depolitiseren en te pacificeren. Tijdrekken om de raadsverkiezingen van maart te halen, hoor je wel zeggen. Maar ik neem toch aan dat de minister-president het met ons eens is dat dit kabinet maar met één ding bezig hoort te zijn: hoe overwinnen we deze crisis? De Tweede Kamer onderzoekt momenteel hoe we ooit in deze crisis kwamen. Dat is belangrijk. Maar wij vragen ons ernstig af of er wel een begin van overeenstemming in het kabinet bestaat over de vraag hoe we ooit uít deze crisis raken.

Stukje bij beetje krijgen we zicht op de diepte van de crisis en de hoogte van de puinhopen die 20 jaar normloos, ongeremd kapitalisme hebben opgeleverd. Wereldwijd is het een slagveld. Het IMF denkt dat de rekening van de crisis oploopt tot 8 biljoen euro. Dat is een 8 met twaalf nullen. Omgerekend in mensenlevens zeggen internationale organisaties dat de crisis 200.000 tot 400.000 zuigelingen het leven zal kunnen kosten. De crisis is een wereldwijde massamoordenaar. Laten we dat gruwelijke gegeven nooit vergeten. De crisis kost naast mensenlevens ook banen, gigantisch veel banen. Volgens de OESO raken door de crisis 25 miljoen mensen wereldwijd hun werk kwijt, volgens de Internationale Arbeidsorganisatie zelfs 35 miljoen. Geen werk betekent in grote delen van de wereld: geen eten. En dus: nog meer armoede, nog meer ondervoeding, nog meer doden. In Nederland ga je gelukkig niet dood als je je baan verliest. Vergeleken met de rest van de wereld treffen we het hier. Daar moeten we blij mee zijn. Maar je baan verliezen blijft ook bij ons vaak een ramp, dat zal de premier met ons eens zijn? Volgens het Centraal Planbureau zit komend jaar een op de twaalf werknemers in ons land zonder baan, 600.000 mensen. Als die het moeten doen met 30 procent minder inkomen, terwijl hun lasten niet dalen, dan betekent dat, zo vraag ik de regering, toch geheid problemen met het ophoesten van de huur, het aflossen van de hypotheek, het opvoeden van de kinderen? Is de regering het met ons eens dat de crisiswerkloosheid de mensen met laagste inkomens en de minste schuld aan de crisis, het hardste treft: jongeren, migranten, vrouwen, laaggeschoolden, mensen met een handicap? En op welke hulp mogen zij rekenen? We gaan toch niet de armen van nu de crisis van de rijken laten betalen?

De onder curatele stelling van DSB is het voorlopig laatste bewijs hoe ziek de financiële wereld in ons land is. Begin dit jaar waarschuwden onze partijgenoten aan de overkant al voor de koppelverkoop-praktijken van Dirk Scheringa, waarover we Gerrit Zalm nooit gehoord hebben. Vreemde zaak. En hoe kan het dat de Nederlandse Bank vorige week nog geruststellend over DSB sprak? Het lijkt erop dat effectief toezicht op de bankwereld nog steeds ontbreekt en de minister van Financiën veelal achter de feiten aanloopt.
Dat geldt evenzeer voor het paal en perk stellen aan alle schandalige zelfverrijking. Eigenlijk gebeurt er niks. Kom op, regering, maak onderhand een einde aan de zieke bonuscultuur. En maximeer de topinkomens. Den Uyl vond vijf keer het laagste inkomen zat. Nu is de Balkenendenorm al tien keer zo hoog. En dan is onze premier nog maar een arme sloeber vergeleken met de echte grote jongens. Onze collega’s Schuurman en Noten hadden een goed plan: een tijdelijke crisisbelasting op topinkomens boven de Balkenende-norm. De regering toonde echter weinig trek. Zo’n belasting zou procyclisch werken. Kan de premier ons dat uitleggen – rekening houdend met de verschillende consumptiequote van lagere en topinkomens? En zou een uitgestelde crisisbelasting dan wel juist zijn bij de eerstvolgende hoogconjunctuur? Of zegt het kabinet eigenlijk gewoon: nu niet, dan niet, nooit niet?

Nu twintig jaar na de val van het communisme van het oosten ook het kapitalisme in het westen onderuit is gegaan, zijn we wereldwijd toe aan nieuwe sociale en economische verhoudingen. Heel veel mensen zijn het daarmee eens. Laten we die kans grijpen. Als we werkelijk beter uit deze crisis willen komen, moeten we nu stevig van koers veranderen. Dat kost tijd – samenlevingen lijken op oceaanstomers – maar sommige dingen kunnen best wel snel. Laten we het ontslaan van blunderende bedrijfsbestuurders en falende commissarissen gemakkelijker maken. Lijkt me iets voor minister Donner, die heeft wat met ontslagrecht. Laten we een einde maken aan de contracten op basis waarvan brutale bankiers bij de rechter gouden handdrukken opeisen. Laat de minister van Justitie de wet zo wijzigen dat bankiers en bestuurders die de boel belazeren geen handdrukken mee- maar handboeien omkrijgen. Laten we de huidige crisis ook gebruiken om een einde te maken aan de bizarre dominantie van shareholders over alle andere stakeholders in onze ondernemingen. Juist daarmee hebben we de kat op het spek gebonden. Om te beginnen zouden we de Raad van Commissarissen van grotere vennootschappen voortaan ten minste voor de helft, kunnen laten kiezen door de werknemers, een keer per vier jaar. En laten we vervolgens alle wetten die de aandeelhouders vrij spel gegeven hebben, tegen het licht houden en aanpassen.

Ziet de regering dergelijke voorstellen zitten? Je zou dat toch mogen verwachten. De regering schrijft zelf in de Miljoenennota dat we toe zijn aan een fundamentele heroverweging. De regering onderkent dat de financiële crisis ook een morele crisis is. Hebzucht, zo zegt de Miljoenennota, wordt inmiddels zelfs door bankiers als een van de belangrijkste oorzaken van de crisis gezien. Willen we een antwoord op de crisis vinden, dan hebben we nieuw beleid nodig. Dat zou – zegt de regering – zich moeten kenmerken door matiging, dienstbaarheid, solidariteit, duurzaamheid en gemeenschapszin. Voor een SP’er lijkt het alsof er uit ons beginselprogramma wordt voorgelezen. En precies daarom valt het ons zo tegen dat de regering in deze begroting geen echte keuzes durft te maken. Het kabinet gaat op zijn handen zitten.
Op één ding na: de regering neemt liefst nog deze week de gepensioneerden van straks – de jongeren van nu dus – twee jaar AOW af. Wat een raar plan: ongewenst, onzinnig en onnodig. Logisch dat zoveel mensen tegen zijn. Ze snappen niet dat regering en werkgevers níet in staat zijn hen tot hun 65ste te laten werken, maar hen wél willen laten doorwerken ná hun 65ste.’ Ik was vorige week in Venlo om met de FNV te demonstreren, voor de fabriek van Océ, waar kort daarvoor 60 mensen was verteld dat ze via een ouderenregeling zouden moeten vertrekken. In Venlo – waar Wilders overigens nergens te bekennen viel – waren ze nog bozer op Bos dan op Balkenende. Ze wisten nog hoe Wouter Bos mee demonstreerde tegen de afbraak van VUT en prepensioen. ‘Vind je het gek dat we niet meer op hem stemmen?’ zeiden ze in Venlo. Ik niet. Maar eerlijk is eerlijk: ook Rouvoet en Balkenende beloofden hun kiezers dat ze niet aan de AOW zouden komen en doen dat nu toch. Dus ook bij hen mag het rode kruisje voor hun naam vervangen worden door een zwart kruisje op het voorhoofd.

Ons advies aan de regering: hou je handen van de AOW en steek ze uit de mouwen om echte maatregelen tegen de crisis te nemen. Ga nadenken over hoe we de democratische controle op onze economie wezenlijk verbeteren en daardoor de risico’s op herhaling van wat ons nu overkomt drastisch verkleinen. Iedereen moet nu toch zien dat daar de hoofdoorzaak van de crisis zit. En laten we ondertussen zoveel mogelijk mensen aan het werk zien te houden. In de zorg, bij de politie, in de bouw, in duurzaamheid. Laat huizen bouwen, renoveren en isoleren. Ga investeren in de fysieke en sociale infrastructuur van buurten en wijken. Dát is immers de schaal van de toekomst. Zorg dat mensen daar fatsoenlijk kunnen samenleven en niet tegen elkaar worden opgezet. Laat jongeren niet zonder baan komen, zeker nu niet. Stop meer geld in het VMBO. Eis meer stageplaatsen in het bedrijfsleven. Zet meer onderwijzers in, en zet gevangenispersoneel aan de slag in plaats van op straat. Richt een Nationale Investeringsbank op. Zorg dat het midden- en kleinbedrijf nieuwe initiatieven ook kan financieren. Zorg dat de binnenschippers niet massaal kopje onder gaan door de crisis. Over kopje onder: deze Kamer heeft bijna kamerbreed gezegd dat de Hedwigepolder niet onder water mag. Als het kabinet dat toch wil doen, heeft het niet alleen in Zeeland maar ook in deze Kamer er nog een groot probleem bij. Help beter onze boerenstand het hoofd boven water houden. Zorg dat onze boeren ook als terreinbeheerder beloond worden. En doe iets aan het opkopen van boerenland door speculanten die rustig wachten tot de bebouwde kom dichterbij komt.

Allemaal plannen die zouden passen in een beleid dat probeert te voorkomen dat de samenleving in crisistijd verder verbrokkelt. Maar de regering komt er niet mee. Ten onrechte wekt de regering de indruk dat ze in haar daadkracht belemmerd wordt door burgers die dwars liggen en hun rechten misbruiken. Dat bevalt ons niet erg. We maken ons in dat verband zorgen over de spoedwet wegverbreding, de versoepelde milieu-effect-rapportageverplichting, de ondoorzichtige luchtkwaliteitseisen van het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit. We zien met zorg de neiging tot het inperken van het belanghebbendenbegrip en het verruimen van vergunningvrij opereren in het kader van de natuurbeschermingswet en de nog in behandeling zijnde Wabo. En straks wellicht de bestuurlijke lus, die snel kan rechtbreien wat krom was. En waarom wordt de crisis- en herstelwet met gang door beide Kamers gejaagd, terwijl de Raad van State er gehakt van heeft gemaakt? Grijpt die wet niet te diep in de rechten van burgers en leidt zo’n wet wel echt tot de gewenste versnelling? En is deze wet niet hét voorbeeld van een onsamenhangend allegaartje, waar deze Kamer een broertje dood aan heeft?

De crisis die de wereld treft, dwingt overal tot herbezinning. We zijn blij met de nieuwe president van Amerika. Zijn tegenstanders noemen hem socialist – laten we dat als een compliment zien. President Obama lijkt in ieder geval oog te hebben voor de noodzaak van veranderingen in de sociaaleconomische ordening van zijn land en van de wereld. Hij zegt af te willen van het normloze kapitalisme. En hij begrijpt dat na acht jaar Bush de wereld een stuk gevaarlijker geworden is en dat dat moet veranderen. Hij pleit voor een kernwapenvrije wereld en betere verhoudingen met andere grootmachten. Hij wil meer samenwerking op economisch gebied en begrijpt dat Amerika eindelijk zijn gigantische CO2-uitstoot moet beperken. Het is misschien een beetje snel om hem daarvoor nu al de Nobelprijs voor de vrede te geven. Misschien was een optie op de prijs beter geweest. Maar laten we niet cynisch doen. Wij zouden liever zien dat onze regering gebruik maakt van de veranderde opstelling van de Verenigde Staten. Laten we ons aansluiten bij Obama’s oproep de kernwapens de wereld uit te helpen, en daarom de Amerikaanse kernbommen op Volkel nu rap retour sturen. En als deze president van Amerika na alle oorlog vrede en rechtvaardigheid wil, steun die ommekeer dan en blaas de bestelling van bommenwerpers af, waar toch al geen vijand voor te vinden was. En als Amerika zich weer het lot van de rest van de wereld gaat aantrekken, laat ons land dan voorop gaan lopen met voorstellen die een einde maken aan illegale belastingontduiking en legale ‘tax planning’ door multinationals, iets wat de arme landen nu naar schatting 160 miljard per jaar kost – meer dan de totale officiële ontwikkelingshulp. En laat de regering bij wijze van voorbeeld, na de paar brievenbusfirma’s op paleis Noordeinde, nu ook die duizenden andere brievenbussen aan de Keizersgracht en omgeving in Amsterdam op slot doen, die door multinationals worden misbruikt als tussenschakel bij hun belastingvlucht.

Als we een vreedzamer wereld willen, dan moet de oorlog in Afghanistan stoppen. Laten we hopen dat president Obama ook dat gaat inzien. Onze oproep blijft: haal onze soldaten zo snel mogelijk terug. Haal ze uit dat moeras, we hebben al veel te veel dode en gewonde militairen – en Afghaanse burgers – te betreuren. In Afghanistan verliezen we de ‘hearts and minds’ van de bevolking. Dat zeggen wij al jaren maar hoge militairen zeggen het nu ook. Wij zeggen ook al een tijd dat je vrede sluit met je vijanden. Nu zegt de Britse minister voor Buitenlandse Zaken dat ook en wil onderhandelen met de Taliban. Onze regering zou er wijs aan doen dat pleidooi te steunen, ook in haar contacten met de Amerikaanse regering. Dat is slimmer dan het onderlinge geruzie over het sturen van soldaten na 2010.

Een veiliger wereld vraagt om een nieuwe plaatsbepaling van de NAVO in een mondiale veiligheidsarchitectuur. Jaap de Hoop Scheffer riep op tot een brede discussie daarover – maar van minister Verhagen horen we niets. Tip voor de minister: wij houden hier op 23 oktober een symposium over de toekomst van de NAVO. Misschien kan de minister komen luisteren? De tijd dringt. De NAVO wil komend voorjaar een nieuw strategisch concept vaststellen. Dat vraagt ook om normalisering van de relaties met Rusland. Maar ook daar horen we minister Verhagen niet over, en evenmin over maatregelen tegen Israel na het rapport-Goldstone over massale schending van mensenrechten. De naam van de minister horen we de laatste tijd wel vaak in ander verband. Maar zullen we wedden: een minister die zó langzaam loopt, die haalt het Torentje nooit.

Vanwege ‘Irak’ had de regering al geel van deze Kamer. Maar pas toen we hier onze eerste parlementaire enquête ooit overwogen, kwam het kabinet met de commissie-Davids. Die vraagt nu meer tijd, wegens nieuwe informatie en nieuwe bronnen. Okay. Maar dat betekent dan ook dat de bewering van de premier dat álles al bekend was, nu in de prullenbak kan.

Wie weet, gaat het Verdrag van Lissabon binnenkort in. Dan vervalt het smoesje dat het in Europa niet loopt omdat de structuur niet op orde is. We zijn benieuwd of de nieuwe Europese Commissie ophoudt of doorgaat ons op te zadelen met richtlijnen waar niemand op zit te wachten. Dat vinden we interessanter dan wie Europees commissaris wordt. En gaat regering nu stoppen met het plaatsen van ongewenste nationale koppen op Europese richtlijnen? Ik noem maar wat: slimme meters, paspoorten, bewaartermijnen, dan voelt u wel wat ik bedoel. Ze kwamen geen van alle ongeschonden door deze Kamer.

De toekomst is onvoorspelbaar zegt de Miljoenennota. Nu was dat altijd al zo – maar wij begrijpen de grote zorgen van de regering. Die onderschrijven wij. Iedere regering die zich geconfronteerd zou zien met een wereldwijde samenloop van financiële, economische, ecologische en morele crises, zou het zwaar te halen hebben. Mijn fractie twijfelt niet aan de goede bedoelingen, de integriteit of de inzet van het kabinet. Maar wij kunnen onze ogen niet sluiten voor het kennelijke onvermogen van dit kabinet om snel met goede plannen te komen. We wachten in deze Kamer al een jaar op een echt crisis- en veranderingsplan en we hebben weinig zin nog eens een half jaar te wachten. Als het zo is dat tegenstellingen in de regering een daadkrachtig beleid belemmeren, dan is de regering uitgeregeerd. Dat kan gebeuren. Maar laten we dat dan vaststellen. Uw eigen Miljoenennota zegt in het voorwoord: ‘Niets doen is geen optie.’ Ik ben het daar zeer mee eens. Dus kabinet, treed op – of treed af.