Eens in een ver verleden las ik in een studiegroepje Das Kapital van Marx. Het was een absolute eye opener.
Als ondernemersdochter was ik opgegroeid met het idee dat je werkgevers en werknemers had. Werkgevers, dat waren de bazen, die banen gaven aan de werknemers. Dat de werkgever meer verdiende dan de werknemer leek een natuurwet. Je kon het onrechtvaardig vinden, maar zo was het nu eenmaal. Toen ik me door de taaie stof van Het Kapitaal doorwerkte werd het me duidelijk dat het precies andersom was. De werkgevers namen, de werknemers gaven, zij het niet vrijwillig. Want de werkgevers hoorden tot de klasse die de productiemiddelen bezaten. En dus konden ze de arbeiders dwingen om tegen een loon te produceren dat lager was dan de opbrengst van wat ze werkelijk produceerden, en wat de arbeiders meer produceerden dan waar ze voor betaald werden, dat noemde Marx de meerwaarde. Dus eigenlijk waren de werknemers de werkgevers, en de werkgevers waren de nemers. Wow. Waarom hebben ze me dat niet eerder verteld, en waarom leren we dat niet op school, dacht ik.
Marx is erg uit de mode geraakt, en daar waren redenen voor. Zowel ter linker als ter rechter zijde werd Marx gelieerd aan het communisme, en waar communisten een heilstaat probeerden te bouwen ging het niet goed. Vervolgens wreekte het zich dat zowel het Oostblok Marx had toegeëigend en op één rijtje zette met Stalin en Lenin, en de anticommunisten Marx dus ook zagen als een van de aanstichters van het kwaad. Mijn collega in de Eerste Kamer Geert Reuten, econoom, kan zich wild ergeren aan mensen die alles door elkaar halen: communisme, socialisme en marxisme. Marx was geen communist, net zo min als Jezus een christen was, Marx schijnt zelfs eens gezegd te hebben dat hij geen marxist was. Wat hij deed was een analyse maken van het kapitalisme. En behalve dat hij voorspelde dat het kapitalisme eens in zou storten had hij heel weinig te melden over de samenleving die zou moeten komen. In zijn eigen leven was hij allesbehalve een revolutionair, en eerder bepaald conservatief, wat zijn dochters – ik las eens de biografie van Eleanor Marx – na konden vertellen.
Geert Reuten:
Het eerste misverstand betreft meteen het beeld dat velen hebben van de auteur. In de tijd van de Koude Oorlog – wegebbend sinds 1989 – werd in Oost én West het misplaatste beeld gecreëerd dat Marx de theoreticus van het socialisme en communisme zou zijn. Marx verwachtte weliswaar dat het kapitalisme ooit aan zijn interne tegenstellingen ten onder zou gaan, maar over hetgeen daarvoor in de plaats zou moeten komen, heeft hij nauwelijks geschreven.
In Het Communistisch Manifest dat hij in 1848 samen met Friedrich Engels schrijft, staat maar één bladzijde met ‘socialistische beginselen’. De meeste daarvan misstaan niet in het huidige partijprogramma van, zeg, het CDA. Zoals de afschaffing van kinderarbeid, kosteloos onderwijs voor kinderen, de combinatie van werk en onderwijs voor ouderen en een progressieve inkomstenbelasting. Beginselen die nu meer in het oog springen zijn de staatseigendom van banken en van productiemiddelen – om te beginnen grond, communicatie, transport –, en de afschaffing van het erfrecht. Hierna volgt één enkele zinsnede over communisme: ‘een maatschappij waarin klassen verdwenen zijn en waarin we in plaats daarvan een vereniging van mensen hebben waarbij ieders vrije ontwikkeling de voorwaarde is voor de vrije ontwikkeling van allen’.
Nu verschijnt er opnieuw een uitgave van Het Kapitaal, want ook al was Marx destijds niet in staat zover vooruit te kijken en te zien welke uitwassen we nog konden krijgen, en welke vormen het kapitalisme nog aan zou nemen, dat we te maken hebben met zware crisisverschijnselen maakt de vraag weer actueel hoe we de economische basis van onze maatschappijvorm kunnen begrijpen, en de grote kloof tussen arm en rijk die er niet kleiner op wordt. En of armoede een natuurverschijnsel is of een eigenschap van de armen zelf die niet beter hun best doen, of een door mensen ontworpen systeem – wat dus ook anders kan. Menselijker en meer solidair. Zonder bankiers die tonnen mee naar huis nemen, zonder bonusgraaiers, terwijl we ondertussen werkende armen hebben die van één baan niet rond kunnen komen. Ter gelegenheid van het verschijnen van de nieuwe uitgave van Het Kapitaal schreef Geert een artikel voor het Financieele Dagblad, passend op 1 mei verschenen. De citaten hierboven komen uit dat stuk. Ik kan het voor de verwarden onder ons die denken dat Marx een revolutionair en een communist was erg aanbevelen. Als scholingsmateriaal, zeg maar.Hier
Afbeelding boven: Karl Marx.
Afbeelding daaronder: Geert Reuten.
Anja, Marx noemde zichzelf een communist, waar heb je het over? Zie o.a. hier: http://www.historyguide.org/intellect/marx.html
Lees het stuk van Geert, Jan. Ik beschouw hem als een betrouwbare bron.
Nogal logisch dat wat Marx in 1848 schreef nu prima in het programma van het CDA zou kunnen passen. 152 jaar geleden waren de omstandigheden nogal anders dan nu. Ik neem aan dat het hypothetische partijprogramma van het CDA toen (de eerste Nederlandse politieke partij kwam pas 30 jaar later) nogal anders was.
De eisen die toen in het Communistisch Manifest stonden waren ongelooflijk vooruitstrevend voor die tijd. Vandaag de dag moeten er natuurlijk andere eisen gesteld worden, omdat nu eenmaal de situatie veranderd is. Zo was bijvoorbeeld het bankwezen in de vroege 19e eeuw nog lang niet zo belangrijk als dat het nu is.
Dat Marx in Das Kapitaal niet spreekt over een alternatief is vanzelfsprekend, aangezien het boek bedoeld was als kritiek op de kapitalistische tegenstellingen. In de oude slogan ‘Agitate, Educate, Organize’ zou dit onder ‘Educate’ vallen. Voor de ‘Agitate’ heb je het programma van de Franse Arbeiderspartij uit 1880, of het Erfurt-programma uit 1891 (toen was Marx overigens al dood).
Het stuk van Geert Reuten heeft dezelfde problemen als een groot deel van de radicaal-linkse organisaties hebben: De historische context missen dan wel selectief interpreteren. Mensen die bijvoorbeeld denken dat je je nog steeds rond een revolutionaire krant moet organiseren omdat Lenin dat blijkbaar heeft geschreven in 1905.
Volgens mij schuif je Reuten iets in de schoenen dat je helemaal niet kunt weten, Joey. In dit korte stuk heeft hij er uiteraard niet de gehele historische context bij gehaald – wat nog niet wil zeggen dat hij die niet kent. Ik ben op zoek naar het boekje dat hij er over geschreven heeft en kan het nu even niet vinden. En ‘selectief interpreteren’ is dat niet een andere manier om te zeggen dat hij kennelijk andere conclusies trekt dan jij? Ik zal hem zelf vragen om te reageren.
Dag Anja,
Ik ben het eens met Joey — Marx’s socialistische beginselen in het Communistisch Manifest waren wel degelijk revolutionair voor die tijd (1848). Niettemin is het goed om te weten — ook voor lezers van het Financieele Dagblad, waar het stuk voor geschreven is — waar Marx ideeën uit bestonden. Ook is het goed om ons te realiseren dat Marx zich voornamelijk bezig heeft gehouden met analyse van het kapitalisme en dat hij over socialisme of communisme inhoudelijk nauwelijks geschreven heeft.
Groeten,
Geert
Citaat:
“In de tijd van de Koude Oorlog – wegebbend sinds 1989 – werd in Oost én West het misplaatste beeld gecreëerd dat Marx de theoreticus van het socialisme en communisme zou zijn.”
Ik denk dat Geer Reuten zich hier onduidelijk uitdrukt, waardoor misverstand kan (zijn) ontstaan. Ik vat dit citaat zo op, dat hij bedoelt dat K. Marx geen partijtheoreticus was voor de sociaal-democraten dan wel communisten.
Zo bekritiseerde Marx scherp het Gothaer Programm (1875), dat de grondslag vormde van de Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands (vanaf 1890 Sozialdemokratische Partei Deutschlands), en dat volgens Marx te veel naar revisionisme neigde.
En met “communisme” wordt in het algemeen de Leninistische of bolsjewistische stroming bedoeld, lang na Marx’ dood ontstaan. De Derde of Communistische Internationale (zich afzettend tegen de eerdere Socialistische Internationale) werd onder Lenins leiding na de Eerste Wereldoorlog opgericht.
Reuten maakt terecht duidelijk dat Marx’ analyse van het kapitalisme -welke productiewijze in verder aangepaste vorm nog steeds bestaat- nog steeds actueel is. Wat mij betreft geldt dat trouwens ook nog voor de “jonge”, meer filosofische Marx.
Wat jammer dat de discussie hierboven vooral weer gaat over of Marx nou wel/niet door X/Y in de juiste historische/ideologische/economische (doorhalen wat niet van toepassing is) context wordt geplaatst. Daarmee wordt voor de zoveelste keer de noodzakelijke discussie om zeep geholpen over hoe je zijn ideeën kunt vertalen naar onze tijd. Liefst op zo’n manier dat de discussie voor iedereen open staat en niet gevoerd wordt vanuit oude/nieuwe politieke loopgraven.
Als je het betoog van Reuten op die manier leest, valt er toch wel meer over te zeggen dan bolsjewieken zus of Erfurt zo? Of, zoals Reuten stelt: “En u vraagt dan: Hm, hoe zou het anders moeten?“
Ja, Claar. Mijn idee was dat Marx te makkelijk op de schroothoop van de geschiedenis is gezet omdat hij, en dus onterecht, te veel werd geassocieerd met het communisme, en met name natuurlijk het communisme in het Oostblok. En dat het zinnig zou kunnen zijn om opnieuw te kijken naar wat hij te zeggen heeft over de economie, juist nu het zonder meer aan de orde is om kritisch te kijken naar het kapitalistisch systeem. Of naar privatisering, marktwerking, onevenredige rijkdom vergaring of in welke termen we het probleem willen stellen.m
Maar zoals wel vaker blijkt is een weblog niet bepaald de ideale plek voor een zinnige discussie, daarvoor worden er teveel zijpaden betreden en vallen te veel mensen in de door henzelf geschapen loopgraven, inderdaad.
Ik troost me maar met de gedachte dat het ook zonder veel zinnige discussie op mijn weblog zelf toch meerdere mensen aan het denken zet, het stuk van Reuters, hoe kort ook, lijkt mij een goede aanzet.
@ Claar (7):
Citaat:
“Daarmee wordt voor de zoveelste keer de noodzakelijke discussie om zeep geholpen…..”
Helemaal niet mee eens. In bovenstaande reacties worden simpel enkele (mogelijke) misverstanden besproken, maar daarnaast wordt wel degelijk ook de actualiteit van Marx aangegeven.
Rustig, Olav, rustig. Wat ik bedoel is dat ik zo benieuwd ben naar ideeën van jou en anderen over hoe je het anders kan.
@Anja (4) Klopt, waarvoor mijn excuses. Ik heb wel eens de neiging om door te schieten met kritiek. Zou het erg waarderen als je alsnog dat boekje kan vinden!
@7 Het is belangrijk om eerst de context van een tekst te kennen voordat je deze gebruikt om voor een betere wereld in het hier en nu te zorgen. De kritiek van Marx op het kapitalisme is helaas nog altijd actueel, maar sindsdien zijn er natuurlijk al wat dingen veranderd. Ook zijn er veel mensen die zijn theorieën (eigenlijk niet het goede woord, eerder analyses?) daarna hebben uitgebreid of verbeterd.
Vooral in de komende periode is het handig om de oude werken er weer eens bij te pakken en te lezen over hoe het toen ging en hoe we het nu kunnen toepassen. Ook binnen de SP weer de focus terugbrengen naar het goede oude straatwerk, niet alleen door op de markt te staan maar door weer mensen te ‘organizen’ zoals bij de schoonmakers, gemeentewerkers et cetera is gebeurd en de hele zooi te veranderen 😉
Zoals Anja zegt is een weblog niet het ideale medium om dit soort discussies te hebben, maar het is altijd leuk om het te proberen.
De schrijver van het Communistisch Manifest was geen communist? Zucht, wat je al niet leest op internet.
Dubbel zucht, Rolf. Ook jij neemt niet de moeite om het stuk van Reuten tot je door te laten dringen, en te begrijpen dat Marx nauwelijks ideeën heeft geformuleerd voor een socialistische cq marxistische maatschappijvorm, laat staan dat hij de ideoloog was achter het Oostblok communisme. Misschien zou je een stapje verder kunnen denken dan de titel van een pamflet?
Marx is voor mij een heel interessante filosoof die het aandurfde academisch denken toe te passen op de economische praktijk van alle dag. Hij was niet alleen een man van de theorie maar ook die van een beweging. Arbeiders sta op, jullie hebben niets te verliezen dan jullie ketens en een wereld te winnen. Prachtig toch?
en: filosofen zijn altijd bezig geweest met interpretaties maar het gaat om de verandering. Dat klinkt als een evangelie voor een nieuwe mens. Dat visioen heeft miljoenen geinspireerd! Daarbij is het gedachtegoed van Rutte en Balk toch maar broddelwerk.
Marx was dertien jaar oud toen Goethe stierf. De tijd van Goethe naar Marx laat een verandering in het denken zien. In Goethes Faust is de mens burger van twee werelden: de aardse én de geestelijke. In Marx’ historisch materialisme is de mens nog slechts burger van de aardse wereld, die zelf het systeem waarin hij leeft bedenkt, al of niet op basis van overgeleverde omstandigheden. (Door deze, zeg maar, paradigmaverandering kunnen wij ons ook geen voorstelling meer maken van het kwaad.) (Later wordt ook het denken nog volledig materialistisch voorgesteld: hersenen die gedachten uitscheiden.)
Ik ga er vanuit dat dat wij mensen burgers van twee werelden zijn, zoals ik hier voor beschreef. Dat maakt naar mijn oordeel het werk van Marx eenzijdig.
Concreet: als je de ondernemer alleen ziet als iemand die zich de meerwaarde die zijn ‘werknemers’ creëren toe-eigent, dan ga je voorbij aan de impuls op grond waarvan de ondernemer zijn onderneming start. Die impuls kan een ‘kwade’ zijn: het vergaren van kapitaal, maar ook een ‘goede’ of ideële. De NCCR in Gaza en de Triodosbank in Zeist zijn naar mijn oordeel ideële ondernemingen.
Als consument ben ik er mede verantwoordelijk voor dat de tuinder, wiens groente ik eet, over voldoende financiële middelen beschikt om haar of zijn impuls vorm te geven. Het nationaliseren van de tuinderij doodt de impuls.
Jullie, Anja en Clara zullen mij wel zo’n loopgravenstrijder vinden, maar dat vind ik soms ook van jullie.
Groet,
Het gaat niet om ondernemen op zich, maar om uitbuiting, Bert. Om winst die onttrokken wordt aan de arbeid van anderen.
Ken je Marx beter, voordat je de vergissing maakt om een non-profit organisatie als het NCCR een onderneming te noemen.
Jammer dat je het gebrek aan aandacht voor het Marxisme zo kort omschrijft als ‘uit de mode raken’. Wat er in feite is gebeurd, is dat aan de universiteiten de ideeën van Althusser, Foucault, Lacan en andere post-structuralisten aanhang kregen en het Marxisme hebben verdrongen, zonder dat daarbij kritisch is bekeken welke ideeën van Marx wél waardevol zijn.
Men is kritiekloos achter Althusser aangehold, terwijl hij over het Marxisme veel onzin heeft gedebiteerd. De linkse partijen hebben deze discussie met de poststructuralisten, die zich gesterkt zagen door terechte kritiek op de mislukte socialistische experimenten, zelf niet meer opgepakt. Sterker nog, men heeft zich in de verdediging laten dringen om helemaal uit het zicht te verdwijnen, ook bij de SP. Hierdoor lopen we nu in Nederland enorm achter in de (al dan niet in academische kring gevoerde) discussie over mogelijke vormen van socialisme en Marxisme.
Theorievorming over mogelijkheden om de maatschappij socialer te maken blijven nodig en daarbij is de visie van Marx onmisbaar, waarmee ik niet wil zeggen dat al zijn ideeën integraal moeten worden overgenomen. Links en zeker de SP heeft daarin een cruciale rol te spelen. Inspiratie genoeg bij socialisten in de VS en Groot-Brittannië waar men zich gelukkig niet schaamt om Marx serieus te bestuderen en te becommentariëren.
Sorry, theorievorming blijft nodig ipv blijven