Ik denk niet dat ik kan vertellen waarom het zo’n inspirerende en warme middag was, de presentatie van het FRAGEN project (FRAmes on GENder – oftewel de manieren om naar sekse te kijken) – een project waarin (o.a) de Europese klassieke feministische teksten bij elkaar worden gezocht, en als database online toegankelijk worden gemaakt. Teksten dus uit alle Europese landen, plus Turkije en Kroatië.

Natuurlijk was het eervol voor mij, want twee van de tien geselecteerde Nederlandse teksten kwamen van mij, De schaamte voorbij, en het Te Elfder Ure Feminisme nummer waarin ik ‘De politieke economie van de koesterende functie‘ schreef – over het punt dat huishoudelijk werk ook werk is, zeg maar. En op de longlist stond ook nog Voor Onszelf, het eerste boek in Nederland over vrouwelijke seksualiteit, geschreven vanuit onze eigen ervaringen.

(Saskia Wieringa)

Voor mij is De schaamte voorbij een boek dat over mijn eigen leven ging, en dat in 1976 verscheen. Meer dan dertig jaar geleden dus. Een boek waarvan ik meteen moest bekennen dat ik het weliswaar geschreven maar nooit helemaal uitgelezen heb. Het was dus wel verrassend toen ik bij het interview door Tilly Vriend, en met het erop volgend forum van jonge vrouwen die het boek ook gelezen hadden geconfronteerd werd met wat er in stond. Kwam me wel bekend voor. En ik vond het niet gek ook. Reden genoeg om vrolijk van te worden, maar dat was het niet alleen.

Directeur van Aletta, (het roemruchte en grote instituut voor de vrouwengeschiedenis, waarin een geweldige collectie boeken, tijdschriften en beeldmateriaal zijn opgeslagen en toegankelijk gemaakt over twee ‘golven’ vrouwenbeweging), Saskia Wieringa, vertelde waar het over ging. En hoe enthousiast ze was om op deze middag drie generaties feministes bij elkaar te zien. Zo was dat: er waren dames bij die ouder zijn dan ik, dan waren er de oude bekenden van ‘mijn’ golf, zoals Saskia Poldervaart, Gon Buurman, Nel Draijer (die ook werd geëerd vanwege haar baanbrekende onderzoek over seksueel misbruik door verwanten), Joke Swiebel (Ha Swieb! Ha Meul!) Ineke van Mourik, maar er waren ook veel jongeren die nu heel actief zijn. Veel studeren op ‘gender en seksualiteit’, bijvoorbeeld, ze hebben een nieuw tijdschrift gemaakt (Potentia, jawel) en die combinatie van jong en oud maakte ook dat het project om het erfgoed, de enorm diverse en veelkleurige gedachtewereld van de vrouwenbewegingen te bewaren en toegankelijk te houden helemaal niks stoffigs kreeg.

(Mieke Verloo)

Mieke Verloo, de wetenschappelijk directeur van FRAGEN legde het project uit – er zitten nog veel interessante vertakkingen aan die ik nu niet allemaal ga vertellen. Maar duidelijk is dat het gaat om de vergelijking van de vorm die het emancipatiebeleid in de verschillende EU-landen heeft en dat valt niet los te zien van de respectievelijke emancipatiebewegingen. Vandaar. Verloo vermeldde er meteen bij dat de opdeling in nationale lijstjes wat onbevredigend was, omdat het feminisme van meet af aan internationaal was, en dat kon ik beamen. Als ik bedenk wat mij destijds inspireerde dan waren het Amerikaanse feministes, als Kate Millett en Shulamith Firestone. De Britse soc-fem vrouwen. Hautungen van Verena Stefan – en mijn boeken hadden hogere oplagen in Duitsland, bijvoorbeeld, dan in Nederland, en waren bestsellers in landen als Griekenland en Turkije.

Waarom ik dat boek had geschreven, vroeg Tilly Vriend, en of ik een idee had waarom het zo was aangeslagen, meer dan twintig herdrukken, al die buitenlandse vertalingen. Ik vertelde dat ik het vooral geschreven had omdat er in die tijd praktisch niets te vinden was waar je je als emanciperende vrouw mee kon identificeren. De teksten gingen over de theorie, de doelstellingen, de strategie (waar ik zelf ook aan bijdroeg), maar nooit over het complexe en boeiende leven waar we midden in zaten. Als ik het niet had geschreven had iemand anders het gedaan, zei ik. Maar met dat boek, beseffen we achteraf, werd er iets opengebroken. Het persoonlijke is politiek, de emancipatie heeft niet alleen een buitenkant maar ook een binnenkant. Daar ging dat over. En dat er zoveel vrouwen en ook mannen waren die er iets in konden herkennen was ook wel omdat het een ware zelfbedieningswinkel was aan ervaringen: over geweld in het huwelijk, over alleen je kind opvoeden, over de moeizame verhoudingen met mannen in de zogenaamde seksuele revolutie, over verliefd worden op een vrouw, over de ruzies binnen de vrouwenbeweging, en over de seksuele revolutie, die zoals ik in het boek zei wel seksueel was maar niet zo’n revolutie.

(Iris van der Tuin)

Daar hadden we het onder andere over toen de jonge vrouwen in het panel, onder leiding van Iris van der Tuin (universitair docent Gender Studies in Utrecht), vertelden wat ze ervan hadden gevonden. Sommigen hadden het wel heftig gevonden, en confronterend, omdat het je haast dwingt om na te denken, hoe zit dat nou bij mij. Een van oorsprong Spaanse vrouw vertelde dat ze in Spanje merkte dat vrouwen vaak vonden dat die seksuele revolutie ze werd opgedrongen. Inplaats van vrijheid gaf het dwang. Ja zei ik, om maar even in het taalgebruik van toen te blijven: het was vooral vanuit de mannen bekeken meer kut op de markt tegen een lagere prijs. Inplaats van niet te mogen leek het wel of je nu moest. Maar daar veranderde op zich de ongelijkheid tussen vrouwen en mannen niet door.

Ik vond het interessant om te horen dat er vrouwen van de generatie na mij bij waren die er nog steeds veel in konden herkennen, al was het soms ook een terugblik in een wereld die er nu niet meer is. Praatgroepen? We raakten in discussie over de vraag of er nog zoiets bestaat als solidariteit tussen vrouwen, en of het waar is dat het feminisme een generatie overslaat, zoals ik denk. Nel Draijer zegt dat het in haar dochter gewoon doorgaat.

(Naema El Bezaz)

(Tweede van rechts Tilly Vriend)

Naema El Bezaz, die er als representante van de nieuwe generatie vrouwelijke schrijfsters bij was fleurde vooral erg op toen ze hoorde dat het vroeger ook nogal eens ruzie was, toen ik vertelde dat toen ik weer met een man ging na mijn liefdesrelatie met een vrouw voor straf De schaamte voorbij uit de kast lesbisch werd gehaald en weer bij de algemene boeken werd gezet. Ze krijgt bij alle boeken die ze schrijft wel een horde over zich heen, de gereformeerden, de moslims, haar familie, en met haar boek over de Vinexvrouwen, inderdaad, de Vinexvrouwen. Nou weet ik ook niet of je veel solidariteit hoeft te verwachten van je buren als je eerst lelijke dingen over ze schrijft, en eerlijk gezegd ken ik behalve fikse kritiek en interessante ruzies tussen feministen onderling wel degelijk echte en diepe solidariteit die tot op de dag van vandaag duurt.

Er was nog veel meer geweest om over te praten. Dat het om meer ‘ongelijkheden’ gaat dan alleen die globaal tussen vrouwen en mannen, zei Mieke Verloo, en daar ben ik het erg mee eens, dat was ik toen al, met alle verschillen tussen vrouwen met verschillende kleur, taal, etniciteit, klasse, en dat is nu actueler dan ooit. Gelukkig komt binnenkort Philomena Essed spreken op Aletta, zij schreef het baanbrekende boek ‘Alledaags racisme’, onder andere over het racisme binnen de vrouwenbeweging zelf. Want het smaakte naar meer, deze middag.

En ook Saskia Wieringa, de directeur, die zo hard moet werken om het geld bij elkaar te krijgen om deze schat levend te houden, en zo weinig toekomt aan de inhoud, liep er bij te stralen. Dit is waarvoor we het doen, zei ze.