(Colet van der Ven, Paul van Tongeren, Daan Roovers)

Een interessante avond gisteren in De Nieuwe Liefde in de discussieserie Wat is wijsheid, onder leiding van Colet van der Ven, met dit keer als thema Vergeving, verzoening en vergelding. Maar ook verwarrend. Ik hoorde dingen waar ik van onder de indruk was, het verhaal van een vader van een vermoorde dochter, bijvoorbeeld, maar ook dingen waar ik het niet erg mee eens was, en op een of andere manier bleef het bij fragmenten die geen geheel werden. Het was ook wel een zwaar onderwerp. Het publiek zat er wat stilletjes bij.

Ik was het bijvoorbeeld niet erg eens met hoogleraar ethiek Paul van Tongeren die stelde dat als vergeving al bestond, het niet verbonden zou kunnen worden aan voorwaarden – want dan is het geen vergeving, zei hij. Van mij mag je het ook anders noemen, maar in mijn lange ervaring is het cruciaal of een dader – kan een mens zijn of een land – erkent wat hij heeft gedaan, inziet wat hij de ander daarmee heeft aangedaan, en oprecht spijt of berouw heeft, plus de wil waar dat kan nog iets goed te maken. Boete te doen, zeg maar.

De vraag is ook of vergeving altijd het antwoord is, of het doel waarnaar we moeten streven. Paul Kuiper, de man die zijn dochter vermoord aantrof in haar woning, en dat omdat de dader geld nodig had – een leven ontnomen vanwege 200 gulden – denkt helemaal niet over vergeving. Om te beginnen al niet omdat dat niet aan hem is. “Als iemand jou nu een klap geeft, ben ik niet degene die die man kan vergeven”, zei hij tegen Colet, “de enige die dat kan ben jij.” Maar hij was ook niet met de dader bezig, hij was er vooral mee bezig hoe hij zelf weer rust kon vinden, vrede, en het is hem na vele jaren gelukt om afstand te nemen, blij te zijn met de herinneringen aan zijn dochter Maaike, en nog steeds verdrietig te zijn dat ze er niet meer is om haar neefjes en nichtjes te leren kennen. Het was een ontroerend verhaal, vooral omdat Kuiper zo rücksichtsloos eerlijk is – nee met vergeving heeft hij echt niets. Hij ziet echt niet waarom hij zich nog bezig zou moeten houden met de dader die na twaalf jaar is vrijgekomen.

Jan Andreae zei veel behartenswaardige zaken, dat ik het ermee eens was is niet verbazingwekkend, we werken veel samen, hebben samengewerkt in de Balkan en nu in Gaza en in Israël. Een van de belangrijke dingen die hij zei, en waar ik het erg mee eens ben, is dat het een verschillend proces is voor slachtoffers en voor daders om te ‘helen’, en dat het helemaal niet is gezegd dat je elkaar daarvoor nodig hebt. Jaren geleden was het een therapeutische mode om daders en slachtoffers met elkaar te confronteren, de vaders die incest hadden gepleegd met hun dochters, bijvoorbeeld, maar de ervaring leerde dat dat misschien wel een mooie en helende ervaring was voor een dader, die vaak in tranen om vergiffenis vroeg, maar zelden goed was voor het slachtoffer die zich maar al te vaak opnieuw misbruikt voelde, nu om haar vader te ‘vergeven’.

We zagen een paar filmfragmenten, ook een waarin een jonge man, zwaar geëmotioneerd, zijn vader een reeks van verwijten maakte – het bekende spul dat bijna iedereen wel kent: je hebt me verwaarloosd, je zag me niet – dat tegen een norse onverstoorbare vader aan, tot die brak bij de verwijten dat hij de moeder van de jongen had vermoord, en zijn onderlip begon te trillen, en de zoon meteen daarop bezig was om zijn vader ’te vergeven’. Pure kitsch. “Zo gaat dat niet in de realiteit”, zei Jan. En daarna een fragment over een paar zwarte vrouwen in Zuid-Afrika tijdens het Waarheids en Verzoeningsproject, die in gruwelijke details te horen kregen hoe hun mannen of zoons waren vermoord. En vervolgens, toen ze een steen mochten leggen op de plek waar de mannen waren vermoord, in aanwezigheid van de spijt betuigende moordenaar, zeiden dat ze nu opgelucht waren en konden vergeven. Duidelijk hoe het in een land als Zuid-Afrika belangrijk is dat zwart en wit ondanks alles wat er is gebeurd weer met elkaar kunnen samenleven, en loffelijk, dat er zoveel aandacht is besteed aan het naar boven krijgen van de waarheid – ook van de niet misselijke daden van het verzet overigens – om te kijken of daarna verzoening mogelijk was. Dit is het punt waarop ik twijfels heb: Desmond Tutu was wel erg richting vergeving aan het pushen, alsof je als slachtoffer niet helemaal in orde bent als je dat niet wilt of niet kunt. Want dit werd ook wel opgemerkt: dat de mensen die opeens beseffen niet meer gekweld te worden door gedachten aan vergelding dat meestal ervaren als iets dat over hen komt, als genade, niet als keuze.

Zo beschrijf ik dat ook in mijn column die ik uitsprak, zie hieronder, hier, dat ik geconfronteerd met een paar daders hun pijn kon voelen, en voor hen wilde dat ze weer terug konden komen onder de mensheid, ik had dat van mijzelf niet verwacht. Ik weet ook niet hoe het kwam dat ik dat kon, meeleven met mannen die vreselijke dingen hadden gedaan, ik zou dat wel willen begrijpen omdat het mensen kan helpen de pijn van het slachtofferdom te verlaten. Niet door ontkenning of verdringing, maar omdat ze er echt klaar mee zijn. Maar ook in mijn column geef ik aan dat dat niet zomaar gaat: de mannen over wie ik het heb, begrepen en erkenden wat ze hadden gedaan, en leden daaronder – zonder dat hadden ze me volstrekt koud gelaten. En ik stuitte al schrijvend aan die column op nog een grens: want ik kon die daders in principe wel helpen richting in het reine komen met zichzelf, en iets goed maken (vergiffenis was niet aan mij om uit te delen) maar dat kon ik omdat het niet ‘mijn’ daders waren. De eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat ik dat nooit op had kunnen brengen tegenover de man die mij eens mishandelde. Die nooit berouw toonde, nooit enig besef van wat hij had gedaan, en gewoon doorging met het mishandelen van andere vrouwen. No way zit er dan vergeving aan te komen. Hoewel ik me er al lang en ruim van los heb kunnen maken en het mijn leven niet meer bepaalt. Misschien omdat ik de kracht heb kunnen vinden om op te komen voor andere vrouwen die hetzelfde hebben meegemaakt, dat ik boven die geschiedenis uit kon groeien en dat ik uiteindelijk wel bleek te kunnen werken met de daders – van anderen.

Maar of ik dat proces echt snap? Waarom voelt de ene zich haar hele leven een slachtoffer en kan een ander zich daaruit losgroeien? Wisten we het maar.

(Pianist Wijnand van Klaveren speelde zijn muzikaal commentaar en mede aan tafel zat Daan Roovers)