(Alex van Ligten)

Weer een lekkere stevige preek, gisteren in mijn linkse kerk. In een serie, waarin de veel gebruikte en stug geworden begrippen van het christendom weer eens aangepakt worden: wat bedoelen we eigenlijk wanneer we het hebben over dat door christenen zo vaak gebruikte en misbruikte woord ‘verzoening’?

Meestal, zet Van Ligten de toon meteen, wordt het woord verzoening of vergeven in de mond genomen door mensen die dat anderen aanraden. Welgemeend geroep langs de zijlijn, dus. En niet dat de kerken zelf altijd zo verzoenlijk omgingen met mensen die niet even rechtlijnig waren in hun leerstellingen, mensen die werden beschadigd en weggewerkt. Niet een voorbeeld van verzoenlijkheid.

En dan was er dat voorbeeld van de burgemeester die zowel de namen van slachtoffers als daders op een monument van de Tweede Wereldoorlog wilde plaatsen, en uiterst onverzoenlijk reageerde op de mensen die, in zijn ogen, ‘de verzoening afwezen’. Aslof hij mocht beslissen waar andere mensen ‘aan toe moesten zijn’. Alex had het erover dat hij eens Elie Wiesel citeerde, die vijftig jaar nadat hij als jongetje meer dood dan levend uit Auschwitz bevrijd was, bad: schenk geen vergeving aan de moordenaars van kinderen. Waarop een verontwaardigde mevrouw zei dat ‘je toch moest kunnen vergeven’. Weer iemand die vanuit haar christelijke overtuiging wist wat anderen moesten doen.

En dan zijn er de voorbeelden van hoe het wel kan: die van de Waarheids- en Verzoeningscommissie in Zuid Afrika, waarbij, in de woorden van Tutu: ‘Beter dan gerechtigheid in de vorm van vergelding is de gerechtigheid die tot verzoening leidt’. Het was in ieder geval een heel serieuze poging om het onvermijdelijke samenwonen van blank en zwart te ontdoen van de ergste pijn. En, zoals ik het zou zeggen nadat ik een keer een rechter meemaakte die in de Balkanoorlog een paar mannen had vermoord en nu niet meer wist hoe hij uit de hel kon komen die hem van zijn slaap beroofde: hoe je weer terug kunt keren naar de mensheid. Schuld bekennen, boete doen, jawel.

Zo had ik tijdens de preek van Alex van Ligten veel eigen associaties, want door zoveel in oorlogsgebieden te werken is het een onderwerp dat me erg aangaat. Dat het mooi is als de slachtoffers tot een soort van vergeven kunnen komen, maar dat je het niet kunt eisen en niet kunt afdwingen. Dat er in ieder geval voorwaarden zijn: zolang het onrecht nog doorgaat hoef je er helemaal niet over te beginnen, zoals ik vaak heb moeten betogen als er weer eens een groepje welwillende buitenstaanders dachten het ‘Israëlisch-Palestijnse conflict’ een handje te helpen door zo’n lief dialoogproject. Leer ze ‘begrip’ voor elkaar, maar heb het niet over nare woorden als bezetting, en ontken vooral ook dat de ene groep mensen deel uitmaakt van een bezettende mogendheid en de andere daarbij het slachtoffer is.

Het wordt me vaak gevraagd of het daar ooit nog goed kan komen. Ik denk van wel. Ik denk dat omdat mijn ervaring is dat de meeste Palestijnen die ik ken niets liever willen dan weer gewoon met elkaar, of als dat niet kan naast elkaar te leven. De oudere Palestijnen hebben nog herinneringen aan joodse vrienden, aan in vrede naast elkaar wonen en naar elkaars feesten komen. Ze zijn dat niet vergeten. Met de jongeren die nog nooit andere joden hebben meegemaakt dan soldaten en kolonisten wordt het al moeilijker. De grootste moeilijkheid, denk ik, ligt niet aan de Palestijnse maar aan de Israëlisch-joodse kant, die intussen zo zwaar medeplichtig en schuldig is, en zoveel racisme (vooral in de vorm van anti-islamdenken) nodig heeft om te kunnen rechtvaardigen wat ze gedaan hebben en nog doen, en al zo lang voor zichzelf verborgen moeten houden wat er werkelijk gebeurt. Dat wordt nog een hele klus.

Maar kijk, Van Ligten had het over de Europese aartsvijanden Frankrijk en Duitsland die elkaar weer hebben gevonden, en ik heb het vaak over een andere eens onwaarschijnlijke verzoening: die tussen Duitsland en Israël. Natuurlijk zijn er nog steeds overlevenden die niets meer te maken willen hebben met wat Duits is, en er ook niet heen kunnen zonder letterlijk beroerd te worden, maar toch. Er waren wel voorwaarden: dat was dat nazi-Duitsland heel erg duidelijk en heel erg drastisch verloor, dat de nieuwe Duitsers wisten dat ze heel wat goed te maken hadden, dat Willy Brandt nog op zijn knieën viel om vergiffenis te vragen, en dat er in Duitsland zelf niet geheimzinnig wordt gedaan over het schandelijke verleden. Ik was in ieder geval behoorlijk onder de indruk van de monumenten, musea, gerestaureerde synagogen en de Stolpersteine, die niemand laat vergeten wat Duitsland heeft gedaan. Dat helpt.

(Meer over Berlijn, “vergesst es nie”, hier.)

Israël is nog niet aan het begin van een eind maken aan het onrecht dat zij een ander volk aandoen, laat staan dat er gedacht wordt over hoe er wat goed gemaakt kan worden. Laat daar de verzoening dus maar even zitten, dacht ik, terwijl Alex inmiddels aangeland was bij het verhaal van Jacon en Esau, die broers, die zich uiteindelijk onder tranen en met veel zoenen met elkaar verzoenden.

Maar wacht even, dat overbekende verhaal heeft nog een staartje, dat ik als ongeletterde nieuwe gelovige natuurlijk over het hoofd zag, maar Van Ligten niet. Want Esau nodigde Jacob uit om met zijn vrouwen en slavinnen en dienstknechten en schapen bij hem te komen wonen, en Jacob verzon een smoes: dat de kinderen nog niet zo ver konden lopen en de schapen net jongen hadden, en dat hij later wel zou komen – en reisde vervolgens precies de andere kant op en vestigde zich elders. Het verleden kon blijven rusten, kon met een mantel bedekt worden, de broers konden weer in de toekomst kijken, maar dat wil nog niet zeggen dat alles weer wordt zoals het eens was.

Zo kennen mensen dat ook: in goede verhoudingen scheiden, en elk hun eigen weg gaan. En soms is dat al een hele grote klus.

We kunnen niet anders dan tegen de feiten in hopen, zei Alex, dat we de wanhoop niet laten zegevieren. Dat ‘verzoening’ mag betekenen: het herstel van goede verhoudingen. Niet als absolute eis, niet als leerstelling, maar omdat er inzicht rijpt dat dit de beste manier is om verder te komen met de wereld, met je leven.

De volledige tekst van de preek vind je binnenkort op de website: hier.