Een conferentie van vrouwen, in het FNV gebouw. Wat is er bijzonder aan? Dat het vrouwen zijn, afkomstig van de werkvloer, uit Honduras, Guatemala, Mexico, Turkije, Marokko en Belarus, vrouwen die van hun leven niet hadden gedacht dat ze nog eens activistes zouden worden, dat ze vakbondsvrouwen zouden worden, dat ze voorop zouden lopen bij het organiseren van vrouwen om voor hun rechten op te komen, en dat ze nog eens aan een conferentietafel in Amsterdam zouden zitten.
Ik was uitgenodigd door Anya Wiersma, van het FNV Vrouwennetwerk, die van mij wist dat ik me bezig houd met de combi feminisme en socialisme, en dus vanzelf ook met werk. Het onderwerp is ‘precair’ werk, werk dat weinig zekerheid biedt. De deelnemers hebben het over de vrouwen die werken als schoonmakers, in kantoren en ziekenhuizen. Of in de textielwerkplaatsjes, waar ze kleding in elkaar zetten, vaak voor onze rijke landen. Of in de electronica. Het gaat ook over landarbeidsters.
Neem de vrouw in Turkije die voor een sjieke winkel leren tassen in elkaar zet. Ze maakt er twintig op een dag. Zelf zou ze zo’n tas nooit kunnen kopen, ze zou zesentwintig dagen moeten werken voor één tas. Om een idee te geven van de mate van uitbuiting waar zoveel vrouwen wereldwijd mee te maken hebben. En van hoeveel winst er gemaakt wordt met de goedkope arbeid van vrouwen. Goedkoop, omdat ze geen alternatief hebben. Wil je je kinderen te eten geven, dan moet je wel.
Neem de vrouw in Honduras die werkt in een maquila, een werkplaats die niet onder een CAO valt, en waar de baas de vrije hand heeft om te lage lonen uit te betalen of mensen die niet meer voldoen of te lastig zijn weer te ontslaan. Die vrouw zette mouwtjes aan t-shirts voor een Canadees bedrijf, die het werk uitbesteedt aan een onderaannemer. Ze werkte tien uur per dag, en verdiende twintig euro per week. Dat werk is een slijtageslag voor het lichaam. Iedereen krijgt na zekere tijd klachten door het steeds maar herhalen van diezelfde handelingen, van het uren in dezelfde houding moeten zitten, van de stress van het opgelegde tempo. Die vrouw ging er letterlijk kapot aan, en kon na een paar jaar door de pijn dat tempo niet meer volhouden. Ze werd ontslagen.
Maar hier gaat het om: er staan vrouwen op die weigeren om zich nog langer zo rechteloos te laten behandelen. En de conferentie was niet alleen om de slechte ervaringen uit te wisselen, maar vooral om de successen te delen – vrouwen in opstand. Die vrouw in Honduras kreeg na twee jaar protesteren en procederen haar baan terug. Ik zie foto’s en amateurfilmpje van acties, van vrouwen die schoonmaken in ziekenhuizen en hun loon niet uitbetaald kregen, en net zo lang met elkaar voor de deur bleven staan tot ze dat wel kregen. Vrouwen die demonstreren voor die sjieke winkel met die tassen: weten jullie wel hoe hard vrouwen moeten werken voor de luxe van andere vrouwen? Want dit is de andere kant van het verhaal: veel van het werk dat deze vrouwen doen is onzichtbaar voor de wereld: ze maken de ziekenhuizen schoon, doen de was, staan in de kantine en zorgen voor het eten. Ze worden vrijwel zonder uitzondering onderbetaald, maar ze merken ook hun macht: zonder hun werk loopt alles in de soep. En ze komen er achter dat ze die macht alleen hebben wanneer ze zich organiseren. Protest is gevaarlijk. Allemaal kunnen ze verhalen vertellen van vrouwen die hun nek uitstaken en meteen hun werk kwijt waren. Het gaat alleen goed als ze zich bundelen, en besluiten om collectief in actie te komen.
In Nederland is een dergelijke mate van uitbuiting niet meer mogelijk, en dat is de reden dat zoveel inmiddels internationale bedrijven – die daarmee ook ongrijpbaar zijn geworden voor de nationale regeringen en parlementen, de arbeid die nog met de hand gedaan moet worden naar de zogenaamde lage lonen landen verplaatst. Daar waar nog geen collectieve arbeidsovereenkomsten zijn gesloten voor een groot deel van het werk, waar mensen vaak niet het recht hebben om te staken, waar er geen of weinig sociaal vangnet is als ze ziek of oud worden, waar veel ongeschoolde arbeiders – ook mannen – geen andere keuze hebben dan zich uit te laten buiten. Maar is het in Nederland allemaal in orde?
Khadija Hyati, bekend van haar acties voor schoonmakers vertelt dat 40% van de schoonmakers vrouwen zijn. Vaker dan de mannen werken ze in part-time banen, soms omdat ze dat beter kunnen combineren met het zorgen voor de kinderen, maar ze kent ook vrouwen die drie part-time banen hebben om rond te komen. Elke dag drie werkgevers en drie adressen: schoonmaken in de thuiszorg, op een kantoor, in een ziekenhuis.
Juist omdat veel van dat precaire werk onzeker is, en vrouwen bang zijn om hun baan weer kwijt te raken is het niet makkelijk om de vrouwen bij elkaar te krijgen. Ook wreekt het zich dat ze elkaar vaak niet tegenkomen bij hun schoonmaakklussen, anders dan mensen die in een bedrijf met z’n allen achter de naaimachines werken. Hoewel daar veel bazen bang zijn voor georganiseerd protest en ze vaak angstvallig in de gaten worden gehouden. Soms is het verboden met elkaar te praten. Soms vliegen vrouwen er uit die er van verdacht worden dat ze lid zijn van een vakbond, of vrouwengroep. Toch ontdekken die vrouwen uiteindelijk dat ze macht hebben als ze zich collectief en solidair opstellen.
De vrouwengroepen hebben meer te doen. Wat ze in alle landen gemeenschappelijk hebben is de seksuele intimidatie op de werkvloer – ze zijn er extra kwetsbaar voor omdat ze bang zijn om hun werk kwijt te raken als ze de opzichter of de baas zijn zin niet geven.
En ook mannen hebben het in veel van die landen moeilijk. De vrouw uit Belarus vertelt over de mijnwerkers, die een gemiddelde levensverwachting hebben van vijftig jaar, omdat het werk in de kolenmijnen hun gezondheid aantast. Die zijn er met collectieve acties in geslaagd om hun werkdag te verkorten van acht naar zes uur.
Als ik vertel dat ik me bezighoudt met het schrijven over hoe zowel socialisme als feminisme nog wel wat bij kunnen leren, socialisten die te weinig rekening houden met de specifieke positie van vrouwen, feminisme dat te veel bezig is met de vrouwen die op weg willen naar de top, en veel te weinig met de vrouwen aan de basis, wordt er instemmend geknikt. In alle landen met een vrouwenbeweging doen deze vrouwen dezelfde ervaring op: voor ‘vrouwenzaken’ als abortus en geweld tegen vrouwen is wel solidariteit te verwachten, maar ook feministen in Turkije of Marokko interesseren zich vaak niet voor de meest basale arbeidsomstandigheden van de vrouwen die het noodzakelijke maar zo vaak onzichtbare werk doen dat de wereld draaiende houdt.
Het was een feestelijke conferentie. De vrouwen hadden veel plezier met elkaar, ze waren plaatsvervangend trots op hun zusters uit andere landen. Het is altijd prachtig om vrouwen mee te maken die helemaal van onderop, op eigen kracht en samen met die van andere vrouwen, ontdekken dat ze een belangrijke taak hebben in het leven. Ze ontdekken dat ze veel sterker zijn dan ze hadden gedacht. Onder gejuich werd besloten dat dit het begin moet zijn van een internationaal platform van vrouwen in precair werk. Met dank aan de Nederlandse vrouwen die de landen hebben bezocht, contacten hebben gelegd en deze conferentie mogelijk hebben gemaakt.