Pieter Hilhorst vind ik altijd de moeite waard, zelfs als hij een stuk schrijft vóór de Europese grondwet. Maar dit is een studiestuk,meer dan een column, een pleidooi voor collectieve actie. Voor SPers die de collectieve actie nooit hebben opgegeven misschien meer ondersteuning dan nieuwe gedachtengang, maar voor al het links dat het vooral gooit op een individueel links-liberalisme (zoals de mensen van de Waterland denktank) belangrijk. En om ons er aan te herinneren: zonder collectieve actie was de vrouwenbeweging niet ver gekomen, de homobeweging ook niet, al die verworven heden die met terugwerkende kracht aan ‘de Verlichting’ worden geweten.
Even voor gaan zitten.
(Het is te vinden op de website van Waterland, en is een reactie op die denktank.)

Samen voor ons eigen: Tijd voor nieuwe collectieve actie Pieter Hilhorst

Sommige woorden zijn besmet. Zo had ik me jaren geleden voorgenomen om het woord voor de eerste persoon meervoud te vermijden. Ik wilde ‘ik’ wel in de mond nemen, maar niet ‘wij’. Wij vond ik een woord dat mensen graag door megafoons schallen, een woord van stellen die een twee-eenheid zijn geworden. De laatste keer dat ik het had gebruikt was me slecht bevallen. Ik was net in Amsterdam komen studeren en nam deel aan een bezetting van een universitair gebouw uit protest tegen iets onrechtvaardigs. Na de ontruiming verzamelden de studenten zich op het Spui. Overmoedig nam ik het woord: ‘We moeten bij elkaar blijven. Samen zijn we sterk.’ Het lukte me inderdaad om de menigte te verenigen, maar anders dan ik had gehoopt. Ze waren allemaal tegen mij. Wie was ik om hen de wet voor te schrijven? De autonomie van elke actievoerder stond voorop. Op dat moment, op die trap, besloot ik het wij-woord te mijden.

Inmiddels blijkt dat ik niet de enige was. Tegenwoordig ziet iedereen zich als een uniek individu dat in geen enkele groep past. Be an original houdt tabaksfabrikant Chesterfield ons voor. Nederland heeft en masse een hekel gekregen aan collectiviteiten. Onlangs was ik bij een bijeenkomst van trainers van ondernemingsraden. Ze vertelden mij hoe moeilijk het was geworden om mensen te werven voor zulke vertegenwoordigende instellingen. Collectieve actie is iets voor losers. Mensen die zich zelf kunnen redden en een goed contract kunnen uitonderhandelen hebben geen zaakwaarnemer nodig. De retoriek van het kabinet Balkenende is van eenzelfde snit. Vakbonden zijn conservatieve krachten die de modernisering van de samenleving tegenhouden.

Vrijheid
Hoe diep de waarde van collectieve actie is weggezonken bleek onlangs in een manifest van de ‘Waterlandgroep’. Deze groep sociaal-liberalen wil de leegte op links opvullen. Ze hebben daarvoor een nieuw concept gemunt om de spanning op te lossen tussen individu en gemeenschap: sociaal-individualisme. Het primaat ligt bij het individu maar om van zijn vrijheid te genieten, is een zekere mate van gelijkheid nodig. Wie de middelen mist om van het leven te maken wat hij wil, heeft ook weinig aan zijn vrijheid. Het manifest is zondermeer links. Ter wille van de vrijheid bepleit de groep een forse herverdeling. ‘Vrijheid is het doel, maar vrijheid voor iedereen vraagt gelijkheid van keuzemogelijkheden, en dat valt alleen te bewerkstelligen door een solidaire herverdeling van materiële, politieke en culturele hulpbronnen.’

In hun streven naar een liberale fundering voor hun streven naar herverdelen nemen de Waterlanders echter belangrijke conservatieve veronderstellingen over. De Amerikaanse linguist George Lakoff, auteur van Moral Politics, heeft een scherp oog voor gekleurd taalgebruik. Zo zit in het woord tax-relief al ingebakken dat belasting een loden last is. Aan het Nederlandse woord belasting kleeft dezelfde connotatie. Zou belasting consequent contributie worden genoemd, dan winnen de betalingen aan legitimiteit. Het is dan een bijdrage voor het lidmaatschap van Nederland. In Lakoffs optiek gaat de politieke strijd vaak om een strijd tussen verschillende frames, verschillende denkkaders.

In het denken over conservatieve denkkader is afhankelijkheid per definitie slecht. Lakoff noemt dat het strenge vader model. De enige manier om iets te leren is door verkeerd gedrag af te straffen. Zo trainen kinderen discipline en rechtschapenheid. Een volwassene die niet op zijn eigen benen kan staan heeft moreel gefaald en moet daar niet voor worden beloond. Dat versterkt alleen de passiviteit van de uitkeringstrekker. Een echo van deze neo-conservatieve moraal is terug te vinden in de Nederlandse pleidooien voor eigen verantwoordelijkheid.

De Waterlandgroep verwerpt de morele veroordeling van afhankelijkheid. Wat iemands eigen verdiensten is of schuld, is inzet van onderhandelingen. Ze verwijten rechts te geloven in de mythe van de selfmade man, de mens die de gemeenschap niet nodig heeft. Tegelijkertijd nemen ze belangrijke elementen van het conservatieve vertoog over. Dat is allereerst het idee dat collectieve arrangementen gericht zijn op zwakkeren. Of zoals in het manifest staat: ‘Wie niet voor zichzelf kan zorgen, moet ervan op aan kunnen dat de samenleving voor hem zorgt.’ Veel collectieve arrangementen zijn echter helemaal niet gericht op zwakkeren. Ook een miljonair krijgt AOW en een brandverzekering voor een villa is ook evengoed een spreiding van het risico. Wie niet onderstreept dat collectieve regelingen een onderlinge afspraak zijn, gaat mee in de conservatieve voorstelling dat sociale zekerheid een gift is van rijken aan armen en dat die armen daar niets voor hebben gedaan.

Vacuüm
Wat zich hier wreekt is dat er in het denkraam van de Waterlanders een vacuum schuilt tussen het individu en de gemeenschap. Ze gaan voorbij aan de klassieke linkse oplossing voor de spanning tussen gemeenschap en individu: collectieve actie. In het PvdA beginselprogramma staat nog: ‘De sociaal-democratie juicht van oudsher toe als mensen zich uit eigen keuze verenigen: om zich op die manier te bevrijden, niet om zich te schikken.’ Zo bezien is collectieve actie een versterking van het sociaal-liberale ideaal van optimale zeggenschap over het eigen leven. Door zich te verenigen met anderen krijgen mensen meer greep op hun eigen bestaan. De eerste sociale voorzieningen waren arbeidersonderlinges. En de vakbeweging was ook een emancipatoire kracht. Wie individueel onderhandelt over zijn loon krijgt minder voor elkaar dan mensen die zich verenigen.

Door aan deze collectieve belangenbehartiging voorbij te gaan, is de enige hulp van buiten, hulp van de overheid, hulp van een anonieme solidariteitsmachine. Ook daarmee spelen de waterlanders de conservatieven in de kaart. Denk maar aan Bolkesteins uitspraak dat hij de warmte van een baan verkiest boven de kilte van een uitkering. Nu is het niet verwonderlijk dat de waterlanders geen pleidooi hebben gehouden voor vakbonden en patiëntenverenigingen. Deze vormen van collectieve actie hebben veel van hun glans verloren. In veel discussies hebben zij zich ontwikkeld tot een conservatieve kracht die de belangen van insiders verdedigt tegenover outsiders.

Toch is het beter om na te denken over nieuwe vormen van collectieve actie dan om deze brug tussen individu en gemeenschap te negeren. Nu doen de waterlanders een moreel beroep op medeburgers: ‘Solidariteit is het voertuig om gelijke vrijheid voor iedereen te realiseren.’ Mij lijkt het zinniger om te benadrukken dat solidariteit een onderlinge afspraak is. In plaats van een appèl op een morele plicht, kan beter gerefereerd worden aan gemeenschappelijk belangen.

Nu biedt ook het beginselprogramma van de PvdA geen uitwerking van de hoopvolle gedachte dat de ‘sociaal-democratie het toejuicht als mensen zich uit eigen keuze verenigen.’ Sociale arrangementen kunnen ook zo worden ingericht dat ze collectieve actie bevorderen. Een eerste voorwaarde daarvoor is dat er ruimte moet worden geboden voor eigen initiatief. Zo heeft introductie van een persoonsgebonden budget in de zorg het mogelijk gemaakt, dat ouders van gehandicapte kinderen gezamenlijk hun lot in eigen hand nemen. Er ontstaat een alternatief voor de relatie individu-anonieme zorgbureaucratie. Nu is het bieden van ruimte niet genoeg om dergelijke collectieve actie navolging te laten krijgen. Daarvoor is het noodzakelijk om afhankelijkheid te herwaarderen. Afhankelijkheid stimuleert solidariteit. Vakbonden konden iets voor elkaar boksen omdat werkgevers afhankelijk waren van hun arbeidskrachten. In een netwerksamenleving ontstaan veel nieuwe afhankelijkheden, tussen bedrijven, instellingen en organisatie. Die bieden nieuwe mogelijkheden voor nieuwe vormen van solidariteit. Winkeliers kunnen zich verenigen om criminaliteit te bestrijden.

Soms kunnen de afhankelijkheden ook worden gecreëerd. Neem de problematiek van de witte en zwarte scholen in de grote steden. In enquêtes geven ouders aan dat ze het liefst hun kroost naar een gemengde school sturen. Een averechts effect van de vrije schoolkeuze is echter dat er steeds meer witte en zwarte scholen staan. Ouders worden dus in hun keuzemogelijkheden beperkt. Ze kunnen niet kiezen wat ze willen. Door nu collectieve inschrijvingen die een gemengde school bevorderen voorrang te geven boven individuele inschrijvingen, worden ouders aangespoord om gezamenlijk hun lot in eigen hand te nemen. Willen blanke ouders hun kind per se op de montessori-school krijgen waarvoor een wachtlijst bestaat, dan doen zij er verstandig aan om op zoek te gaan allochtone kinderen voor een gezamenlijke inschrijving. Zo worden de witte scholen door de activiteiten van blanke ouders gemengder. Allochtone ouders kunnen zo hun koudwatervrees voor een witte school kwijtraken. Ze kunnen zich nu gezamenlijk met andere allochtonen inschrijven of vooraf kennis maken met bepaalde autochtone ouders (die samen met hun een collectieve inschrijving willen). Maar blanke ouders kunnen er ook voor kiezen om zich gezamenlijk in te schrijven op een zwarte school. Ze krijgen dan de garantie dat de kinderen bij elkaar in de klas komen. Zo wordt de drempel verlaagd voor inschrijving op een zwarte school verlaagd. De gemeente of het stadsdeel faciliteert avonden waar ouders met elkaar kunnen kennismaken. Door het bevorderen van collectieve actie worden de negatieve effecten van de vrije schoolkeuze tegengegaan en krijgen alle betrokkenen meer greep op hun leven en dat van hun kinderen.

Tegenpartij
Deze nieuwe vormen van collectieve actie kunnen natuurlijk nooit een volledige vervanging zijn voor staatsbemoeienis. Maar het is wel mogelijk om ook binnen de verzorgingsstaat te proberen om collectief eigen initiatief te bevorderen. Op dit moment gebeurt het tegenovergestelde. Het individu wordt in de overheidsbureaucratie en het strafrecht losgeweekt van zijn omgeving. Uitkeringsgerechtigden worden op dit moment niet aangemoedigd om gebruik te maken van hun eigen netwerk. Waarom wordt er niet gevraagd of er een buurman of een tante is die (eventueel tegen betaling) kan helpen bij het schrijven van sollicitatiebrieven of het volgen van een werkstage? Een vergelijkbare aanpak is mogelijk bij overlast en criminaliteit. Rob van Pagee organiseert al enige tijd zogenaamde Echt-Recht conferenties. Van Pagee organiseert ontmoetingen tussen het netwerk van de dader en het netwerk van het slachtoffer. Zo staat het slachtoffer niet alleen en kan de dader uit zijn eigen omgeving hulp krijgen bij het vinden van het spoor terug. Hij ontving voor dit werk de IKON-Pioniers prijs.

De Tegenpartij van Jacobse en Van Es voerde als slogan: samen voor ons eigen. Van Kooten en De Bie protesteerden daarmee tegen het egoïsme dat zij zagen opdoemen. Voor hedendaagse hedonisten klinkt hun slogan hopeloos achterhaald. Wat een belachelijk idee dat je anderen nodig zou hebben om voor je eigen te zorgen. Wat voor Van Kooten en De Bie een angstbeeld was, is nu een lonkend perspectief. Er is al heel wat gewonnen als mensen bereid zijn zich te verenigen voor gezamenlijke belangen. Ik zal er ook aan moeten geloven. Het is tijd om de schroom van mij af te gooien en het vermaledijde woord voor de eerste persoon meervoud in de mond te nemen. Wij willen meer zeggenschap over onze levens en door daar gezamenlijk voor te vechten zijn wij voor even wij.

Pieter Hilhorst is publicist. Dit stuk verscheen eerder in TSS Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken 4, april 2005.

Datum publicatie: 13-04-2005