(Mijn camera en mijn computer deelden even elkaars waarden en normen niet, en deden alsof ik daar niets meer over te zeggen had. Dus was het gisteren een heel geklooi om de foto’s op het weblog te krijgen. Camera en PC zijn het nu na ferm ingrijpen, leve een sterke overheid, morrend eens geworden. Dus hier gaan we weer, een dagje te laat.)

De VPRO, Tegenlicht, organiseerde een filmvertoning – met debat, in de Balie, onder de titel ‘Arabische vrouwen aan de top’, op 18 oktober. Het is een aardig initiatief om in een voorvertoning een discussie aan te gaan met de mensen die het meest bij het onderwerp betrokken zijn, en dat zijn, in dit geval, Marokkaans-Nederlandse vrouwen (en mannen), waarvan er ook veel in de zaal zaten. Een levendig gesprek, met vele verschillende meningen en ervaringen.

(Bregtje van der Haak, rechts vooraan)

De eerste film, gemaakt door Bregtje van der Haak, toonde de portretten van vier ‘succesvolle’ vrouwen in Marokko, een bankier, een vrouw die een onderneming in bouwmateriaal leidt, en twee burgemeesters annex zakenvrouwen. Het aardige van de film is zeker dat het een beeld onderuit haalt dat hier nogal heeft wortelgeschoten: alsof alle Marokkaanse vrouwen zwaar ingepakt achter hun man aansjokken en naar Nederland moeten komen om geemancipeerd te raken. Er is – ook in Marokko zelf, een vergaande en snelle cultuuromslag gaande, waarvan al een elite aan vrouwen de vruchten plukken. Dat is ook meteen het bezwaar tegen de film, want de vier vrouwen vormen ook een elite, en de film zegt weinig over het dagelijks bestaan van de miljoenen vrouwen die niet ‘aan de top’ leven. Net zo goed als je de gemiddelde positie van vrouwen in Nederland niet af zou kunnen meten aan een vrouwelijke bankier, een zakenvrouw en twee vrouwelijke burgemeesters. Het zegt wel dat de mogelijkheden er inmiddels zijn.

(Esma Choho)

(het panel)

Voor de gelegenheid was een panel aan Marokkaans-Nederlandse vrouwen samengesteld, die discussieerden onder leiding van Esma Choho: Fenna Ulichki (vaker op dit weblog opgevoerd) voorzitter van de Marokkaanse Vrouwenvereniging Nederland, Rahma al Mouden, directeur van het multiculturele schoonmaakbedrijf MAS, Hanna Bouaicha, co-autuer van een boek over single-vrouwen in Marokko en Raja Felgata, programmamaakster voor de NMO. Stuk voor stuk op hun wijze geemancipeerde en succesvolle vrouwen, maar ook onderling behoorlijk verschillend in zienswijze.

(Fenna Ulichki)

(Raja Felgata)

Ik was het meteen met Fenna eens (dat ben ik wel vaker) dat emancipatie niet alleen gaat om individuele ‘vrouwen aan de top’, maar om collectieve actie voor meer rechten – en daar ging de film niet over. Op de vraag of emancipatie, en succes kunnen hebben als vrouw makkelijker is in Marokko of in Nederland liepen de opvattingen ver uiteen. De meesten waren het er wel over eens dat Nederland nu nog meer kansen en mogelijkheden biedt, maar er zijn twee factoren die het hier moelijk maken: de eerste is dat ook hier vrouwen van Marokkaanse origine te maken hebben met de sociale controle in hun eigen gemeenschappen, waarvan ouders en mannen het ook niet altijd op geemancipeerde vrouwen hebben. De tweede is dat de situatie hier zo ver is ‘geislamiseerd’ (term van Ulichki) dat er veel nieuwe belemmeringen worden opgeworpen voor vrouwen die moslim zijn. En dat speelt in Marokko nauwelijks. In de film speelden religieuze opvattingen vrijwel geen rol – geen wonder in een land waar iedereen moslim is. De verhoudingen met mannen kwamen aan de orde, en hoe bijvoorbeeld een landelijke agrarische gemeenschap waar mannen altijd de dienst hebben uitgemaakt aan een vrouw als burgemeester moeten wennen. Raja zei nog dat ze emancipatie ip de getoonde manier niet een echte aanbeveling vond, omdat het vrouwen ‘hard’ maakt. In de film werd getoond dat een van de vrouwen, gescheiden, en niet van plan te hertrouwen, haar zoontje had onder gebracht bij haar ouders, en een andere vrouw, nog steeds getrouwd, haar kinderen door de week achterliet bij haar man, als zij als burgemeester introk in haar woning in het dorp. Waar je haar alleen achter haar maaltijd zag, in gezelschap van de tv. Een derde vrouw had het wel goed met haar man, die weliswaar een beetje mopperend maar toch, de kinderen naar school bracht.
Het komt een oude westerse feministe allemaal erg bekend voor, inclusief de discussie, want overal waar vrouwen aan het emanciperen slaan komt de dicussie op mannen. Doen die mee, ondersteunen ze hun partner, kunnen ze het aan als zij voor de buitenwereld minstens zo belangrijk zijn als zijzelf? Met andere woorden: verliest de liefde het niet van de carriere, en hoe ver wil je dan gaan? Het blijft oneerlijk, want mannen met carriere zijn meestal wel geliefd en verzorgd en ondersteund, als carrierevrouw moet je dat maar afwachten. Raja vond dat de mannen in Marokko meer met de vrouwen mee emanciperen dan hier in Nederland.

In meerdere reacties, ook uit de zaal, blijkt dat de Marokaans Nederlandse vrouwen zich er zeer bewust van zijn dat ze hier een dubbel gevecht te leveren hebben, dat ze de strijd aan moeten om vrouwenrechten, met de mannen, met hun eigen gemeenschappen, maar tegelijkertijd tegen de discriminatie die ze meemaken als migrantengroep tegen racisme en uitsluiting, voor het respect voor de eigen cultuur.

Dan maar terug naar Marokko? Ook hier gemengde reacties. Je kunt hier toch vrijer je eigen gang gaan, werd gezegd, single zijn, bijvoorbeeld. Rahma overweegt wel om terug te gaan en in Marokko een bedrijf op te zetten. Ik heb hier zo geknokt in het begin, zegt ze, om zonder toestemming en alleen een trui te mogen kopen. Nu ben ik zover dat ik geemancipeerd ben, en nu zijn het de Nederlanders die je in een hoek dringen.

(Hanna Bouaicha)

(Rahma el Mouden)

Andere mensen uit de zaal wezen op de economische situatie in Marokko. De vrouwen in de film kwamen uit Casablanca, Rabat, grote steden. Maar in het noorden van Marokko kun je als vrouw wel een opleiding volgen, maar krijg je ook werk? Daarentegen, zegt Fenna, mogen we niet vergeten dat de helft van de Marokkaanse vrouwen in Nederland ook beneden de armoedegrens leeft, en ook hier niet zoveel vrijheid en kansen hebben.

De discussie was nog lang niet uitgewoed, toen het ijd werd voor een tweede film, nog onaf, over vrouwen in Saudie-Arabie. Volstrekt duidelijk: nauwelijks te vergelijken met Marokko. Maar ook de jonge vrouw die geheel gehuld was in het zwart, en van wie we alleen de ogen te zien kregen, maakt er van wat ze kan. Ze werkt als vertaalster, haar man accepteert dat al lang. De Saudi-Arabische mannen krijgen door dat het een voordeel is om een werkende vrouw te hebben, zegt ze.

De eerste film onder de wat misleidende titel Femmes Fatales, wordt uitgezonden op 30 oktober, de tweede Saoedische oplossingen, op 6 november. Zie binnenkort de website van Tegenlicht: www.tegenlicht.vpro.nl, waar dan de gelegenheid is om de film te zien en in discussie te gaan.

Voor nieuwkomers die willen reageren: lees even de spelregels.