Cargocult

Is er in Nederland meer aan de hand dan de zoveelste migratiegolf die tijdelijke wrijving veroorzaakt tussen de nieuwkomers en de reeds gevestigden? Ja, zegt Jean Tilly, in zijn boek Gedeeld land, het multiculturele ongemak van Nederland, er is meer aan de hand. Het gaat er om hoe mensen reageren wanneer ze het gevoel hebben dat hun omgeving is vernietigd, hun relaties niet meer zeker zijn. Daar zijn veel voorbeelden van: verhuizen naar het buitenland, dorpen die te maken krijgen met een massale toestroom van stedelingen, buurten in grote steden die van etnische samenstelling veranderen. Wanneer de bekende sociale infrastructuur dus wordt weggevaagd, en het nog niet duidelijk is wat er voor in de plaats komt.

Een extreem maar bekend voorbeeld was wat er gebeurde met de Papoea’s door de kolonisatie van Nieuw-Guinea. Door de komst van de blanken werden veel van de oude gemeenschapsverbanden vernietigd. Duizenden Papoea’s werden gedwongen op de plantages te werken, leefden in barakken en werden afgesneden van hun dorp en stam. In de dorpen waar de mannen weg waren ontstond armoede en hongersnood. Op die desintegratie reageerden de Papoea’s met wat omschreven werd als ‘razernij’. De zwarte arbeiders stapten de kamers van hun blanke meesters binnen en sloegen wartaal uit, de mannenhuizen, eens het heiligste der heiligen werden opengegooid, en ontstonden wanen: opeens herinnerden zich mensen dat de profeet had gezegd dat de voorouders op aarde terug zouden keren en grote rijkdommen met zich mee zouden nemen. Er zou een nieuwe tijd op aarde aanbreken. En er waren al Papoea’s die met eigen ogen hadden gezien dat er een schip met voorouders voor de kust lag. Dit verschijnsel heet de cargocult: het geloof dat er iets zal arriveren om de situatie van ervoor te herstellen.

Op veel momenten in de geschiedenis hebben er variaties op die cargocult plaats gevonden. Drie kenmerken zijn daarbij belangrijk: ten eerste wordt er een kosmische catastrofe aangekondigd. Ten tweede is er sprake van een collectief autisme: men raakt in zichzelf opgesloten en leeft van wensfantasieën, waarbij alle informatie wordt gezien als bewijs van het eigen gelijk. En tenslotte treden personen op met een instabiele, ‘hysterische’ persoonlijkheidsstructuur als charismatische leider. De cargocult is dus een pathologisch antwoord op een plotseling en extreme vorm van sociale desintegratie. Het wachten is op de magische oplossing, het ‘schip met geld en wapens’, die met één klap de oude samenleving in ere zal herstellen.

Wat er op het ogenblik aan de hand is in Nederland, zegt Jean Tillie, is een variant van de cargocult. Er wordt niet letterlijk gewacht op een schip met voorouders, maar er wordt wel gekeken naar een symbolische verlosser.

Wat is de ramp die onze samenleving heeft getroffen en de eigen leefomgeving voor veel mensen zo onherkenbaar gemaakt? Voor een deel van de autochtone bevolking is dat de ‘islamisering’ van Nederland, waaruit de angst voor alles wat ‘anders’ is voortvloeit. De oude vertrouwde sociale verbanden zijn vernietigd door de komst van grote groepen moslim migranten, en alleen door het herstel van de Nederlandse cultuur en het verbannen van de islam uit de Nederlandse samenleving kunnen alle problemen worden opgelost.

Maar ook de inwoners van Nederland met een niet-Nederlandse achtergrond beschouwen de bedreiging van hun eigen cultuur als een catastrofe: veel moslims zijn bang dat ze hun eigen godsdienst niet uit kunnen oefenen. Het ‘collectief autisme’ zien we vervolgens aan beide kanten ontstaan: er ontstaat sociaal isolement in de gemeenschappen die elkaar als vijand en als bedreigend gaan ervaren, het wantrouwen stijgt, en in diverse bevolkingsgroepen ontstaan minderheden die radicaliseren wat soms kan leiden tot extremisme.

Het wantrouwen in de politiek, die deze bedreiging niet heeft tegengehouden stijgt ook, en daarmee is de ruimte vrij voor politici die zich anti-politiek opstellen, en simpele en drastische oplossingen voorstellen, die voldoen aan het wensdenken: beloofd wordt een terugkeer naar vroeger, toen alles nog goed was. Bijkomend verschijnsel is een losgeslagen, een ‘hysterisch’ debat, een grote onzekerheid ook in de politiek die niet meer op hun electoraat kunnen rekenen, en de neiging van politici om mee te gaan in het wensdenken van de bevolking, ook als dat weinig realistisch is en geen werkelijke oplossingen biedt.

Het punt is dat de cargocult het karakter krijgt van een selffulfilling prophecy: terwijl de autochtonen zich zorgen maken over de politieke integratie van moslims, ondergraven ze tegelijkertijd de mechanismen die deze integratie bevorderen.

Het voorspel

Die cargocult kwam niet zomaar uit de lucht vallen. Er ging een proces aan vooraf. Als beginpunt kun je de opkomst noemen van Janmaat, die in 1982 als leider van de extreemrechtse Centrumpartij in de Tweede Kamer werd verkozen. Dat was het begin waarmee het spookbeeld van de ‘multiculturele samenleving’ op de politieke agenda werd gezet. Janmaat werd nog behandeld als een outcast, als een gevaarlijke gek. Maar vergeleken met de taal die we tegenwoordig kunnen horen in het parlement, was hij nog tamelijk geciviliseerd. Volgden Bolkestein, die niet meer als een gevaarlijke gek kon worden weggeschoven. Bolkestein beweerde dat de islam fundamenteel in tegenspraak was met de liberale principes als de scheiding van Kerk en Staat, de vrijheid van meningsuiting, tolerantie, gelijke rechten voor vrouwen enzovoorts. Er kon geen sprake zijn van een compromis: de moslims moesten zich aanpassen. Toen Scheffer, die de situatie beschreef als een ‘multicultureel drama’. Toen Fortuyn, die de islam achterlijk noemde. Volgden de schokeffecten van de 9/11 aanslag, de moord op Fortuyn, Hirsi Ali, die als ex-moslima een aanval op de islam inzette, de moord op Theo van Gogh, traumatische gebeurtenissen. En uiteindelijk hebben we Wilders, voor wie het niet genoeg is dat moslims zich aanpassen, nee, ze moeten weg.

Het is vooral de combinatie van het verwerken van een migratiegolf, en die traumatische gebeurtenissen, die het startsein hebben gegeven voor de Nederlandse cargocult, met de opkomst van charismatische leiders die beloven dat alles goed komt als er maar op hen gestemd wordt, angstige politici die niet weten hoe om te gaan met het dreigende verlies van electoraat, een dreigende en deels al plaatsgevonden splitsing in de bevolking, opinieleiders die een carrière op kunnen bouwen door het doemdenken en vijanddenken aan te wakkeren, de bijna totale onmogelijkheid om nog ergens een discussie over te voeren zonder dat de deelnemers zich in twee tegenover elkaar staande kampen splitsen, een hysterische toon bij elk nieuw echt of verzonnen incident en daarmee de aantasting van de grondslagen van de democratie.

Is daar nog wat tegen te doen? Jawel, zegt Tillie. Maar eerst moeten we onder ogen zien wat er gaande is en begrijpen hoe dat komt.

We gaan Tillie in zijn betoog volgen op dit weblog. Dit was een enigszins subjectieve samenvatting van het eerste hoofdstuk van zijn boek. Aanbeveling: lees het zelf.
In de volgende aflevering gaan we het hebben over etnisch nationalisme en contractnationalisme. Hier.