Dat afgewezen worden, er niet bij horen, een pijnlijk en moeilijk te verwerken gevoel is weet iedereen die het wel eens is overkomen uit eigen ervaring. Maar het is inmiddels ook wetenschappelijk aangetoond dat afwijzing een schadelijk effect heeft op het sociale dier dat we mens noemen. Mensen worden er minder sociaal van.
Verhaal over Amerikaanse psycholoog Roy Baumeister in de VN van deze week. Zijn proefkonijnen kregen te horen dat niemand met ze wilde samenwerken. De impact bleek enorm en aantoonbaar. Gekwetste ego’s reageerden meteen daarop agressiever en meer bereid om anderen te kwellen. Ook nam sociaal gedrag zienderogen af. Tegelijk zag je dat afwijzing een tijdelijke afstomping voor pijn en emotie veroorzaakte, vergelijkbaar met een flinke dreun op je hoofd met een baksteen. Bij die verdoving hoort ook dat er minder empathie wordt opgebracht voor anderen.
Het is terug te vinden in zijn boek: The cultural animal. In een later artikel schrijft hij -voorzichtig – over de maatschappelijke gevolgen van afwijzing – onder meer verhoogde agressiviteit, slechte prestaties op school en zelfdestructief gedrag – precies de eigenschappen die je vaker zult aantreffen binnen minderheden. (En dan met name bij mannelijke adolescenten, of dat nu in Amerikaanse zwarte getto’s plaatsvindt of in ‘krachtwijken’ in Nederlandse steden, of in de Franse banlieus). Eigenschappen die vervolgens niet zullen worden toegeschreven aan de afwijzing door de meerderheid, maar gezien zullen worden als een ‘culturele eigenschap’ van die betreffende minderheid. Wat vervolgens weer bijdraagt aan hun afwijzing.
Ik zou die gedachtengang nog wel verder willen uitbreiden, wat gebeurt er met mannelijke adolescenten binnen de blanke meerderheid, die ook een groter risico lopen op afwijzing? Die kunnen hun gekrenkte ego in ieder geval nog opvijzelen door zich af te zetten en superieur te voelen aan de minderheid. En zo houdt de kloof zichzelf in stand.
Baumeister is zelf terughoudend in het trekken van zulke conclusies, maar voor mij ligt het voor de hand om er aan te denken hoe we in Nederland met vereende krachten het verschijnsel ‘kutmarokkaantjes’ hebben gecreëerd, en tegelijk ook de blanke reactie daarop. Ja, zegt hij aarzelend in het interview, waarschijnlijk is een samenleving beter af als iedereen zich geaccepteerd voelt als een waardevol lid ervan. Maar dat we dat niet voor elkaar krijgen heeft oude evolutionaire oorsprong: eens was het voor het overleven belangrijk om de eigen mensen te vertrouwen en mensen van andere groepen te wantrouwen. In een moderne maatschappij waarin we allemaal moeten samenleven is dat geen heilzame houding meer. Maar kennelijk leert onze moderne, verlichte beschaving dergelijke archaïsche mechanismen niet zomaar af. Of erger: kan daar weer in terugvallen.
Ik heb sowieso bezwaar om het woord ‘kut’ in de betekenis van slecht te gebruiken. Ok, dat is een andere discussie over andere masculiene angst en minachting van vrouwlijkheid. Omwille van de reactie dan toch maar over ‘kutmarokkanen’ geschreven.
Het lijkt me dat zo’n sticker ‘kutmarokkaan’ al gauw op een groep geplakt wordt. Ook op de velen die dat absoluut niet verdienen. Bij voorbeeld als ‘plagerige’ benaming op het werk. Dat ziekt toch door.
Je schrijft het al: “onze moderne beschaving leert dergelijke mechanismen niet af”. Precies Anja, individuele neuroses leert een persoon heel moeilijk, zoniet onmogelijk, af. Met groepsneuroses zou ‘genezing’ tot desintegratie van de groep leiden.
Wie zei dat ook weer; beschaving is slechts vernis? Ok, moderne verlichte beschaving. Maar we zijn nog beschaafde, verlichte holbewoners. In die zin is die studie overbodig.
Als studie overbodig is, dan is jouw reactie dat ook, Evert.
Je hebt iets niet goed begrepen: als mensen zich geaccepteerd voelen, dan reageren ze socialer. En als ze zich niet geaccepteerd voelen dan reageren ze asocialer. Dat geeft aan dat er wat aan te doen is. Het staat niet voor eeuwig vast. Ook al blijkt onze rechtsstaat, die onder andere bedoeld is om minderheden te beschermen, niet adequaat genoeg gebleken om het huidige proces van polarisatie definitief tegen te gaan. Maar daar hadden we het al over met Tillie.
Je hebt het ook mis met die gedachte dan de genezing van groepsneuroses tot desintegratie zou leiden. Het tegendeel is waar: het terugtrekken in de eigen groep zoals we dat nu mee maken leidt tot de desintegratie van de samenleving. De vraag is op welke wijze je mensen daar ook weer uit kunt halen.
“..het terugtrekken in de eigen groep zoals we dat nu mee maken leidt tot de desintegratie van de samenleving.”
Dat is een interessante uitspraak. Wat ik om me heen zie, is dat minderheden ook liever optrekken met mensen uit hun eigen groep. Dat heeft wel een aantal voordelen. Zo ben je dan binnen deze groep er zeker van dat je wordt geaccepteerd, en als groep is het makkelijker om emancipatie af te dwingen.
Om recht in elkaars ogen te kunnen kijken, moet je allebei sterk op je eigen benen kunnen staan, zo is dan de redenering. Het zou waar kunnen zijn, maar ik heb liever een samenleving waar ieder individu zich door iedereen geaccepteerd voelt (maar misschien haal ik een paar zaken door elkaar).
Maar wat ik me dan afvraag: is New York, met zijn joodse wijken, Little Italy, Chinatown en zwarte ghetto’s dan volgens Anja een gedesintegreerde samenleving, en is dat dan erg?
Zoals die zin er zo staat, zo zonder context, is het zeker te kort door de bocht, Jack. Misschien zit het hem in het verschil tussen terugtrekken en optrekken. En ik ben het met je eens, wanneer mensen zich zeker van zichzelf voelen, wanneer ze zich geaccepteerd en gezien voelen, om te beginnen in eigen kring, is het makkelijker om het contact aan te gaan met de rest van de wereld.
En ik ben het met je eens, ik zou willen dat het gewoon was, dat iedereen, ondanks en met verschillen, werkelijk geaccepteerd werd, en dat we meer van onze geschiedenis hadden geleerd.
New York – wat ik er van weet; enerzijds gaan de VS veel makkelijker met migratie om omdat iedereen (op de “natives” na die nu een minderheid zijn) migrant is, alle Amerikanen zijn Amerikanen-met-koppelteken, dat wil zeggen, weten dat hun voorouders uit Ierland of uit Afrika kwamen. Daar doen ze dus niet zo moeilijk over, alsof een verbondenheid met waar je eens vandaan kwam iets af doet aan dat je Amerikaan bent. Daar zouden wij iets van kunnen leren, dat je niet minder Nederlander bent omdat je ouders uit Marokko kwamen, en dat je hier net zo goed hoort en je thuis zou mogen voelen.
Verder weet ik dat veel migranten in de eigen kring zijn begonnen, vandaar China Town en Little Italy, om dan in een generatie of drie verder op te gaan in de omgeving, vaker ‘gemengd’ te trouwen enz. Veel van die integratie gaat gewoon vanzelf als je het maar zijn gang laat gaan. Zoals we het nu al volstrekt vanzelfsprekend vinden dat Amsterdam een joodse burgemeester hebben en een moslim burgemeester is van Rotterdam. (Nou ja, dat de meeste Nederlanders dat accepteren). Maar de andere kant van de medaille heb je in de VS de getto’s, waar etniciteit en armoede samengaan, en waar mensen bijna niet meer ontsnappen kunnen. Ik weet niet meer uit mijn hoofd hoeveel het was, maar een schrikbarend deel van de mannelijke zwarte bevolking zit in de gevangenis (veel meer dan hier!) wat ook weer betekent veel alleenstaande moeders die het nauwelijks redden wat ook weer betekent de reproductie van de armoede. Dat is dus een vorm van ‘in eigen kring’ leven die niet alleen maar ondersteunend is.
Ik dacht lang dat het altijd beter was voor mensen om ‘gemengd’ te leven. Dat blijkt nu zeker niet altijd waar te zijn. Tillie heeft het er ook over. Mensen kunnen heel goed langs elkaar heen leven als er bijvoorbeeld geprobeerd wordt om arm en rijk in een wijk bij elkaar te zetten. Kennelijk voelen mensen zich toch vaak prettiger met voldoende ‘eigen’ mensen om zich heen, en kun je dat niet zonder meer forceren.
Maar waar ik het hierover heb is wanneer mensen er echt voor kiezen om zich af te wenden, naar binnen gaan leven, omdat ze er niet meer in geloven buiten hun eigen kring welkom te zijn. Wat je bijvoorbeeld ziet met die jonge mannen waar iedereen het over heeft, jongens die zich door niemand geliefd voelen, de meisjes kijken nog op ze neer, want die hebben liever oudere of geslaagdere jongens, de omgeving moet ze niet, misschien weten hun ouders ook niet wat ze met ze aan moeten, en dan krijg je dat puberteit, toch al vaak dwars, omslaat in een cultuur van stoere jongens onder elkaar, die alleen nog op elkaar indruk kunnen maken. Sommige jongens groeien daar weer uit, soms door de beschavende invloed van een vriendinnetje, soms door zich tot het geloof te wenden, en anderen lukt het niet.
En wat we nu zien zijn autochtone groepen die niets van moslims willen weten, en ook moslims die niet meer geloven dat er met die autochtone Nederlanders nog wat te beginnen valt, dan heb je het pas over polarisatie en desintegratie, denk ik. Politiek zie je al hoe moeilijk het gaat worden om nog een midden te vinden.
Nou, een lang antwoord op wat ook niet zo simpel is.
Er is nog veel waar ik graag op terug wil komen.
Dit zijn, wat ongeordend, mijn gedachten.
Anja, interessant stukje wederom. Wat ik echter niet zo goed begrijp is jouw conclusie dat er in een “moderne” maatschappij geen plaats meer zou zijn voor enkele van onze belangrijkste biologische verworvenheden.
Dankzij je benen kun je een ontspannende wandeling maken in het park; of je kunt er iemand een doodschop mee geven. De liefde van een leeuwin voor haar kroost maakt haar tegelijkertijd tot een genadoloze moordenaar. Onze emoties en instincten zijn oud, maar niet archaïsch, net zo min als onze benen archaïsche ledematen zijn.
Overleven is nu net zo belangrijk als 100.000 jaar geleden en we doen dat in grote lijnen ook op dezelfde manier. Als we die “archaïsche mechanismen” zouden afleren, dan zouden we eindigen als de dodo’s. De redenering dat onze genen zich zouden moeten aanpassen aan recente denkrichtingen, veronderstelt een doelmatigheid in de evolutie en die wordt door praktisch alle evolutiebiologen en -filosofen ontkend.
Als het zo was dat de mens zonder dat “laagje beschaving” niets liever deed dan elkaar vermoorden, dan waren we allang uitgestorven. Maar dat zijn we niet: natuur en cultuur vormen een ondeelbare eenheid. Door de mens te zien als opgedeeld in een lager en hoger deel, waarbij het lagere deel eigenlijk maar lastig is en door de evolutie “uitgefaseerd” zou moeten worden, gaat men voorbij aan de rol van de omgeving. Duitsland staat nu te boek als een van de meest fatsoenlijke landen ter wereld, maar de huidige Duitsers zijn niet genetisch anders dan hun ouders en voorouders die massaal op Hitler stemden. Een beter begrip van onze biologische werkelijkheid en van de omstandigheden waarin men optimaal kan samenleven geeft volgens mij meer kans van slagen dan doen alsof onwelkom gedrag te wijten zou zijn aan archaïsche structuren.
Ik snap je deze keer niet, Engelbert. Ik heb het helemal niet over de biologische verworvenheden waar jij het over hebt, waar ik het over heb, of liever gezegd waar Baumeister het over heeft, is wat het effect is op mensen als ze afgewezen worden. Dat blijkt fysiek aantoonbaar. Waarmee gezegd is, nog eens want voor mij niet specifiek nieuw, dat de emotionele ervaring van afgewezen worden fysieke reacties veroorzaakt, die op hun beurt weer gedrag veroorzaken die we ‘asociaal’ noemen. Daar gaat dit ministukje psychologie over. En inderdaad; daarvoor maakt het niets uit of je Duitser bent of een andere nationaliteit hebt.
Je kunt je dus wel afvragen wat het effect is van afgewezen worden wanneer dat groepsgewijs plaatsvindt. Je kunt je in dat verband zelfs afvragen wat de oorsprong is van het opkomen van het fascisme, want daar zat ook afwijzing en vernedering achter, maar dat gaat me nu even te ver om daar op door te gaan.
Het ging me niet om de wortels van het fascisme, Anja, maar om de volgende passage:
“eens was het voor het overleven belangrijk om de eigen mensen te vertrouwen en mensen van andere groepen te wantrouwen. In een moderne maatschappij waarin we allemaal moeten samenleven is dat geen heilzame houding meer. Maar kennelijk leert onze moderne, verlichte beschaving dergelijke archaïsche mechanismen niet zomaar af.”
Je wilt kinderen wel het verschil leren tussen eetbare en giftige paddestoelen in het bos, of tussen schoonmaakmiddelen en limonade die beide in felgekleurde flesjes zitten. Ik denk dat dit vermogen tot onderscheid maken nu net zo belangrijk is als in het verleden. Een algemene regel zou dan worden: eet of drink niets wat je niet kent. Dan zit je altijd aan de veilige kant. Je kunt dit vermogen echter niet beperken tot enkele specifieke zaken die toevallig op een bepaald moment opportuun zijn: het is een “package deal”, deze zelfde overlevingsstrategie maakt het ook mogelijk om iemand bang te maken voor andere mensen op basis van elke willekeurig kenmerk. Het wantrouwen is dus in mijn ogen wel degelijk “heilzaam” en zelfs noodzakelijk voor de overleving. Er zouden veel ongelukken gebeuren als kinderen instinctief elke andere vrouw evenveel vertrouwden als hun eigen moeder. Dat daar later in het leven ook nare consequenties aan kunnen zitten, maakt het voor mij niet “archaïsch”, of iets wat “afgeleerd” zou moeten worden.
Hopelijk is mijn vorige betoog zo wat duidelijker.
Okee, Engelbert, ik begrijp nu beter wat je bedoelt, en toch kan ik nog steeds alleen maar herhalen wat er al stond, wat ik niet zei, overigens, maar Baumeister. Er is een tijd geweest waarin het zinvol was om ‘andere’ groepen te wantrouwen. Maar die tijd is voorbij. We leven in een andere tijd, niet meer in stamverband, maar in een pluriforme maatschappij met vele groepen die het samen zullen moeten doen. We hebben ook een rechtstaat gecreëerd die het onderlinge verkeer tussen die groepen reguleert, die regels vast heeft gesteld, dat je elkaar niet de kop in mag slaan, bijvoorbeeld, dat minderheden beschermd horen te worden tegen de wil van een meerderheid, dus die oude mechanismen van wantrouwen tegen wat ‘vreemd’ is zijn niet alleen niet meer nodig, maar ook disfunctioneel geworden. Dat dat ondanks dat op dit moment op tamelijk grote schaal gebeurt zegt iets over de fase van regressie waar we in zitten, wat Tillie de ‘cargocult’ noemt en Willem Schinkel als ‘sociale hypochondrie’. Wat eens een overlevingsstrategie was werkt nu in ons nadeel. (Geldt voor meer overlevingsstrategieen).
De opkomst van het fascisme, midden in een geheel beschaafd geachte samenleving, waarbij een groot deel van de bevolking overtuigd kon raken dat de joden de ondergang waren van de samenleving, iets waar iedereen achteraf de waanzin van in ziet, is daar eveneens een voorbeeld van.