(Ruud Peters)

Veel mensen geven misschien de voorkeur aan een andere vrijetijdsbesteding, maar voor mij is het puur genieten: een studiedag over islam in Europa. Aan de VU, waar ik de laatste tijd wel vaker ben, omdat er interessante dingen gebeuren. De aanleiding: de oratie van Thijl Sunier, nu hoogleraar islam in Europese samenlevingen. Kom ik ook nog op.

Het plezier: een keur aan bevlogen experts – ja dat gaat heel goed samen – deskundigen waarvan er al heel wat op dit weblog langs zijn gekomen, en zeker weten dat ik vrienden en bekenden tegen zou komen bij de toehoorders. En toch ook weer zaken die me aan het denken zetten en die me inspireerden.

(Martien Brinkman)

(Birgit Meyer)

(Thijl Sunier)

De eerste discussie, na de welkomstspeech van prof. Martien Brinkman, onder voorzitterschap van prof. Brigitte Meyer, ging over de vraag of er zoiets is als een Europese islam, en wat daar mee bedoeld wordt: een islam die aansluit bij het Europese zelfbeeld van verlichting en seculariteit? Het interessante van deze discussie, vier sprekers die elk maar tien minuten kregen, was de verschillende invalshoeken waarmee ze naar de kwestie keken. Brinkman had het in de inleiding al gezegd: het is niet onze taak om bij te dragen aan een ‘Europese islam’, die bij voorbaat al vastlegt waar die aan zou moeten voldoen. En het idee van één Europese islam gaat er al van uit dat het vast zou staan dat er één islam is, en één Europa, met vaststaande en gedeelde waarden en normen. En zouden we het dan nu ook moeten gaan hebben over een Indonesische islam, een Midden-Oosten islam?

Ruud Peters begon met een korte inleiding met een uitdagende conclusie: de manier waarop we in Nederland omgaan met islam, en ruimer, met religie, gaat steeds meer op het Turkse model lijken.

Dit is het punt: migratie heeft een invloed op de religie van migranten. Het maakt verschil uit of mensen wonen op het platteland van Anatolie of Noord-Marokko, waar religie een vanzelfsprekend deel uitmaakt van het leven in het dorp, en niemand het hoeft te hebben over een moslim-identiteit, omdat iedereen moslim is, of dat die mensen naar een samenleving zijn gekomen waar ze een minderheid vormen, en de islam opeens een belangrijk aandeel wordt van een nieuwe identiteit. Maar die migratie verandert ook het gastland, en hoe die islamitische identiteit vorm geeft wordt ook beïnvloed door de reacties van de bewoners van dat land.

In Nederland zijn de moslims zichtbaar geworden, en in het publieke debat is er een sterke neiging ontstaan om de islam verantwoordelijk te maken voor vele problemen die met migratie te maken hebben. Die trend ontstaat niet alleen door de komst van moslims, maar gaat gepaard met de ontzuiling, met het ontstaan van een anti-religieuze intellectuele elite (Peters zelf heeft persoonlijk niets met religie) tot en met het ontstaan van een expliciet anti-islamitische partij, en een reeks van voorstellen die ook door andere partijen worden overgenomen, zoals het afschaffen van het grondrecht op de vrijheid van godsdienst, en het af willen schaffen van scholen op religieuze grondslag. In die stroom van denken is religie alleen acceptabel als het thuis, achter de voordeur wordt beleefd, en heeft het geen plaats in het publieke domein.

Dat proces van het ontstaan van een anti-religieuze politieke stroming in Nederland gaat gepaard met uitsluitingsmechanismen, en een scherpe grens tussen moslims en niet-moslims: de moslims worden in dat denken als “niet-verlicht” gezien wat zou moeten blijken als de afwijzing van homoseksualiteit en gelijkheid van vrouwen. Met als impliciete of expliciete conclusie dat moslims hier niet horen, dat ze niet passen in onze democratie tenzij ze hun geloof radicaal hervormen of er helemaal van afzien. En die gedachte speelt mee wanneer de overheid moet beslissen of culturele en sociale activiteiten van islamitische organisaties, of activiteiten die voornamelijk voor moslims zijn bedoeld wel gesubsidieerd moeten worden.

Peters gaat er van uit dat die manier van denken waarmee moslims worden uitgesloten aan verandering onderhevig is, en neigt naar absolutisme, met minder ruimte voor nuance. Dat denken wordt opgehangen aan het principe van de scheiding tussen kerk en staat, dat ‘wij’ geacht horen aan te hangen, en ‘zij’, de moslims niet.

Nu zijn er in Europa verschillen van interpretatie over hoe die scheiding tussen kerk en staat vorm moet krijgen – in het Franse model hoort religie niet meer zichtbaar te zijn in het openbare leven – maar in Nederland was daar lang een ander model gangbaar. Het interessante, zegt Peters, is dat die scheiding tussen kerk en staat niet is vastgelegd in de Grondwet. Wat we daar vinden is de vrijheid van godsdienst, artikel 6, en het gelijkheidsprincipe, artikel 1. Met de impliciete aanname dat de overheid zich neutraal gedraagt ten opzichte van religie en religieuze organisaties. Er wordt dus feitelijk geen uitspraak gedaan over de rol van religie in het openbare domein. In Nederland is het altijd gewoon geweest dat religie zichtbaar was, en zich ook – zie de christelijke partijen – vermengd met de politiek. Feitelijk speelt de overheid een grote rol in het mogelijk maken van die godsdienstvrijheid, door bijvoorbeeld ritueel slachten wettelijk te regelen, religieuze begraafplaatsen toe te staan, en zich er mee te bemoeien dat er religieuze bijstand mogelijk is in het leger en in gevangenissen, door zelf pastors en imams aan te stellen.

Maar ook duidelijk is dat de politieke trend steeds meer de richting op gaat van het Franse model, zie de hoofddoekendiscussie, en neigt naar het verbieden van godsdienstonderwijs op openbare scholen, het afwijzen van imams die om godsdienstige redenen geen handen willen schudden met iemand van de andere sekse, en activiteiten waarbij de seksen zijn gescheiden (zoals nu zelfs de inburgeringscursussen niet meer in gescheiden groepen gegeven zouden mogen worden).

In mijn tijd, zegt Peters, was het nog heel gewoon dat kinderen op openbare scholen naar katholieke cq protestante les gingen. En, denk ik er meteen bij, in mijn tijd werden vrouwengroepen nog uitbundig gesubsidieerd door de overheid – gaf ik zelf niet twintig jaar lang les aan de eerste door de staat erkende opleiding voor vrouwenhulpverlening – waarbij mannen niet werden toegelaten in de lesgroepen. Het is alsof we een kwart eeuw vrouwenemancipatie – inclusief het recht om onderwijs in vrouwengroepen te volgen als dat functioneel was – eenvoudig zijn vergeten, als we nu tegen migrantenvrouwen zeggen dat inburgeringsklasjes voor vrouwen niet mogen omdat ‘wij’ dat hier zo niet doen.

Maar tegelijkertijd bemoeit de overheid zich wel degelijk met het reguleren van godsdienst: er wordt namelijk wel voor subsidie gepleit als dat de ‘gematigde’ islam zou bevorderen, meer aan Nederland aangepaste imams worden opgeleid, of moskeeën bereid zijn zich meer aan te passen aan de veronderstelde Nederlandse waarden. Er is dus feitelijk geen kwestie van dat de Nederlandse overheid zich neutraal opstelt tegenover religie: in toenemende mate gaat die zich er mee bemoeien.

Dit is het opmerkelijke: dat het Nederlandse model steeds meer op het Turkse gaat lijken. Daar is sprake van twee naast elkaar bestaande principes: dat de uitingen van religie zoveel mogelijk uit het openbare terrein worden geweerd – zie het verbod op hoofddoeken in gebouwen van de overheid, inclusief universiteiten – en tegelijkertijd staat de islam onder strikte controle van Diyanet, het overheidsorgaan dat over religieuze zaken gaat.

Waar wij in Nederland heen gaan, zegt Peters, heeft dus heel weinig meer te maken met de scheiding van kerk en staat, en de neutraliteit van de overheid, die eens kenmerkend waren in de Nederlandse cultuur. De staat gaat zich veel meer dan vroeger bemoeien met godsdienst, en bepalen wat wenselijk en niet wenselijk is. Onze overheid wordt steeds Turkser.
Dat is nog eens een invloed van onze Nieuwe Nederlanders die we niet hadden verwacht.

(wordt vervolgd)