(Annelies Moors)

Annelies Moors, de tweede spreekster in het panel over islam en Europa richtte haar onderzoek vroeger niet zozeer op Europa, maar naar,onder andere, Palestijnse vrouwen. De betekenis van eigendom van vrouwen, in het grote belang dat er aan gouden sieraden werd gehecht. Nu is haar onderzoeksterrein vooral de populaire cultuur van moslims in Nederland, de manier waarop de vrouwen zich kleden, de wijze waarop huwelijken tot stand komen en bruiloften worden gevierd.

De discussie in Nederland wordt steeds verder ‘geculturaliseerd’, stelt ze, om er in Nederland bij te horen is het niet voldoende je aan de wet en de regels te houden, er wordt juist erg gekeken naar kleding en gewoontes, of die wel tolerabel zijn. Dat zet migranten voor emotionele keuzes, hoe draag ik mijn identiteit uit in de manier waarop ik me kleed, en laat zien wie ik ben. En dat roept weer veel discussie op wat nu eigenlijk ‘Nederlands’ is en wat nu werkelijk islamitisch. Het gevolg is in ieder geval wel – we zien de lichtbeelden – dat er een levendige nieuwe mengcultuur ontstaat, deels uit protest, deels uit de behoefte aan eigenheid, toch beinvloed door de cultuur hier in Nederland, en zo krijgen we moslimhiphop en een geheel nieuwe bruiloftmode.

(Edien Bartels)

Edien Bartels heeft een heel andere invalshoek. Haar is het vooral opgevallen dat er veel over gediscussieerd wordt over of islam wel te verenigen is met een Europese democratie, maar dat er zo weinig belangstelling is voor een land dat heel dichtbij is, en overwegend islamitisch is: Bosnië, dat eens deel uitmaakte van Joegoslavië. Daar is 80% van de bevolking moslim. En daar kunnen we dus zien hoe een overwegend islamitische bevolking omgaat met die zaken waarvan wij hier denken dat ze problematisch zijn, de democratische waarden, de scheiding van kerk en staat, het tolereren van pluriformiteit, en het recht op zelfbeschikking. Vaak met de veronderstelling dat de islam deze waarden niet deelt, en bovendien, dat de islam statisch is, en niet aan veranderingen en beïnvloeding door de omgeving onderhevig is.

In Bosnië is de islam een gegeven waar men het niet over hoeft te hebben: hoe mensen het economisch overleven is daar veel meer aan de orde. Bosnië is ondanks de grote meerderheid aan moslims geen theocratie, maar een seculiere staat. De sharia heeft er invloed, maar dat betekent allerminst dat er gestreefd zou worden naar een islamitische staat.

Voor de oorlog waren ongeveer 20% van de huwelijken ‘gemengd’, en in Sarajevo was dat zelfs 40%, dat wil zeggen huwelijken tussen moslims of iemand van een ander – of geen – geloof. Het percentage gemengde huwelijken is nu lager, wat er vooral mee te maken heeft dat er minder niet-moslims wonen dan voor de oorlog, maar gemengde huwelijken zijn niet problematisch. Terwijl er nu in Nederland over de islam wordt gepraat alsof het een bedreiging is van onze beschaving – ongeveer zoals er vroeger werd gepraat over de dreiging van het judaisme – is er heel dichtbij, aan de rand van Europa, een islamitisch land waar in de praktijk getoond wordt islam en een westerse democratie heel goed samen kunnen gaan.

(Nico Landman)

Nico Landman stelt dat het onderzoek naar islam in Europa te veel gericht is op radicalisatie en integratie – de zaken die we als problematisch hebben benoemd. En te weinig naar de moslims die allang zijn geïntegreerd – dat is ook de stelling van Thijl Sunier. We schieten ook tekort als we eenvoudig zouden zeggen: er is geen probleem. Om te beginnen is de islam in Europa heel divers, van salafisten tot liberalen. Nu zijn er ook moslims die dat propageren, een Euro-islam, zonder sharia, en heel individueel beleefd – voornamelijk een privézaak. Bassam Tibi staat dat bijvoorbeeld voor. (En in Nederland Laroui, dacht ik) Het effect daarvan kan zijn dat we alleen een islam die heel liberaal is als legitiem zien, en als acceptabel, en de orthodoxie afwijzen. En daarmee wordt de beoordeling van moslims erg normatief, de goede moslims en de slechte moslims, afgemeten aan de issues als geloofsafval, en acceptatie van homoseksualiteit – een meetlat van de dominante groeperingen om anderen buiten te sluiten.

Landman was bij een iftar – inmiddels een vast onderdeel van de islamitisch-Nederlandse cultuur, waar hij een discussie bijwoonde over homoseksualiteit en islam. Zei de ene spreker, die met een klein korancitaat kwam – Oh gij zonen van Adam – dat de koran alle mannen dus als gelijkwaardig ziet, terwijl een andere spreker zei dat de islam homoseksualiteit niet goedkeurt, maar tegelijk voorschrijft dat moslims zich moeten houden aan de wetten van het land waarin ze wonen, en dus niet mogen discrimineren.

Wat je ziet gebeuren, zegt Landman, een een langzame, geleidelijke verandering van de islam in Europa, op manieren die erg kunnen verschillen. Er zijn moslims die een onderscheid gaan maken tussen wat ze cultuur noemen – dus veranderlijk, en wat ze zien als de onveranderbare kern van de islam. Er ontstaan naast elkaar veel verschillende ‘lezingen’. Het is vooral interessant die veranderingsprocessen te onderzoeken, de dynamiek ervan, en de momenten dat botsingen aanleiding geven tot verandering.

Discussie met de zaal: zouden moslims die de ruimte moeten verdedigen om religieus te zijn zich niet meer moeten verbinden met de Nederlandse religieuze partijen zoals het CDA? Een andere spreker die zegt vooral Pakistan goed te kennen, zegt dat homoseksualiteit daar niet zo’n ‘big deal’ is, de praktijk wordt wel toegestaan, als je er maar geen ‘identiteit’ van maakt – hier is het precies andersom: de identiteit is toegestaan, maar de praktijk wordt afgewezen. Landman: hier werkt die strategie om het gewoon maar te doen en het er niet over te hebben niet, omdat moslims voortdurend uitgedaagd worden er iets van te vinden. Je moet wel stelling nemen.

Peters heeft het over de anti-religieuze elite in Nederland: het interessante is dat het atheïsme zich niet uitbreidt. In principe zou de islam zich kunnen ontwikkelen tot een individualistische en haast gedeconfessionaliseerde godsdienst, zoals er in Nederland nog steeds een meerderheid is aan mensen die er van uit gaan dat er wel ‘Iets’ is, ook al gaan ze misschien niet meer naar de kerk. Dat zal niet verdwijnen. Evenmin als rechtse christenen trouwens. Annelies Moors zegt dat ze die harde antireligieuze houding nauwelijks tegenkomt onder jonge mensen. Het lijkt er op alsof dat vooral iets is van de ouderen. En ik denk: vooral van ouderen die in hun jeugd erg last gehad hebben van de verzuiling en de rigiditeit van de kerken.

Ruud Peters zegt dat we dringend af moeten van het idee dat moslims hetzelfde moeten worden als ‘wij’. Tenslotte hebben ‘wij’ ook nog christenen die van alles vinden over vrouwen – en zolang ze in de praktijk niet discrimineren mogen ze dat. Net zoals Landman zei dat hij het acceptabel vindt dat er moslims zijn die homoseksualiteit afwijzen – zolang ze zich aan de regels houden en in de praktijk niet discrimineren. Met andere woorden: er is toch nog wel ruimte voor de verschillende vormen van orthodoxie in Nederland? We accepteren toch ook orthodoxe joden, en orthodoxe christenen, zolang die niet denken andere mensen voor te moeten schrijven hoe die leven? Uit het publiek: het zou wel eens kunnen zijn dat het vooral het parlement is dat zo negatief is over elke uiting van de islam in het openbaar. Bij de kerken is in ieder geval wel verandering te zien. Moors: we kunnen de politiek niet negeren, al is het maar om de productie van angst. Tegelijkertijd is het belangrijk dat we de politiek niet onze agenda laten bepalen.

(Wordt vervolgd)