Foto in de krant: Iraanse vrouwen in hijab demonstreren voor vrouwenrechten. Tegenover hen staat de politie, met wapenstokken: eveneens vrouwen in hijab. Welke kant is nu representatief voor het emancipatieproces dat ook in Iran niet meer te stuiten is? Iran is een land vol tegenstrijdigheden. Zei Shervin Nekuee, tijdens de presentatie van zijn boek, De Perzische paradox.

Ik heb het gelezen, en ik beveel het van harte aan. Voor de mensen die een beetje meer van Iran willen snappen, voorbij het eenzijdige beeld dat hier gangbaar is. En dieper willen gaan dan de platte politieke analyses. En ook voor mensen die iets meer willen begrijpen van emancipatie van vrouwen binnen een islamitisch land. Hoe het mogelijk is, bijvoorbeeld, dat er onder een repressief regime tegelijkertijd een sterke vrouwenbeweging aan het groeien is. Die zelf islamitisch is, maar tegelijk in oppositie met het islamisme.

Shervin Nekuee is de ideale persoon om ons daar meer over te vertellen. Niet alleen omdat hij mooi en persoonlijk kan schrijven. Hij is Iraan van huis uit, gevlucht als dienstweigeraar, ging terug in 2004 en 2005, en heeft dus een dubbele blik. Hij kijkt als het ware zowel als Europeaan, als als Iranier. Hij wilde, terugkijkend, zelf begrijpen wat er in Iran is gebeurd. Hoe kon het, bijvoorbeeld, dat Iran ‘nooit een land van strenge letterlijken’ zich zo hartstochtelijk in een islamitische revolutie had gestort. De massa die in de rij stonden om bij het overlijden van Khomeini afscheid te nemen, dat waren niet alleen strenge moslims, er waren mensen bij die geen vaste moskeegangers waren en geen gedisciplineerde ‘vijfmaaldaagsbidders’. Het boek omschrijft hij zelf als een zoektocht naar de emotie van een generatie en de mentaliteit van een volk. Hij interviewde mensen, die niet met naam en toenaam genoemd willen worden, en die hij verwerkte tot samengestelde personen. Met de vraag, onder andere, waar het heen gaat in Iran. Nog 25 jaar islamisme?

Als je goed luistert, hoor je Iran van binnen kraken, schrijft Nekuee.

Safa, de geboren optimist, wil het niet zo somber inzien. De seculiere, liberale staat komt er. Het is alleen een kwestie van tijd, en het zal geen generatie meer duren. Spoedig zal de kring van insiders – degenen die vasthouden aan het principe dat geestelijken aan de top van de republiek horen te staan – zo klein worden dat ze de jonge liberaal gezinde politici en technocraten zullen smeken om terug te komen, denkt Safa.

Neem de emancipatie van vrouwen. Iran is in een rap tempo aan het moderniseren. Dat komt mede doordat de vrouwen massal in beweging zijn gekomen. Omdat zij gepassioneerd en effectief hun plek opeisen in het politieke domein zit er voor mannen niks anders op dan meebewegen en meeveranderen, schrijft Nekuee, zoon van een geliefde feministische moeder die vroeg overleed.

Het voorbeeld van Senobar, zijn mondige nichtje, die is getrouwd met Ramin. ‘We hadden geen zin in dat kat-en-muisspel met dat islamitische shariagedoe en de zedenpolitie. Ik wil met mijn liefje rustig over straat lopen, reizen en naar een hotel gaan’. Ze sloten een huwelijkscontract, waarin staat dat Senobar net als hij het recht heeft om te scheiden, en hij niet meer een enorme som geld hoeft te betalen als hij van haar af wil. Het is een creatieve manier om huwelijken te sluiten binnen de islam. Veel meisjes trouwen tegenwoordig zo. En het merendeel van de echtscheidingen wordt tegenwoordig door vrouwen aangevraagd.

De tegenstrijdigheden van de Iraanse revolutie. Die vrouwen dwong om de hijab te dragen, maar tegelijk was het de vrouwelijke moslimintelligentsia die er voor zorgde dat vrouwen ‘het licht van de letter’ bijgebracht werd, en het analfabetisme onder vrouwen van 70% teruggedrongen werd naar 12% en er nu meer vrouwen naar de universiteiten gaan dan mannen – ook als hoogleraar.

Aineh Moien is een belangrijke voorvechtster van de vrouwenemancipatie in Iran. Eerst heeft ze niet veel zin om Nekuee te woord te staan. Weer zo’n buitenlander die zich zogenaamd interesseert voor islamitische vrouwen.

Sinds 11 september 2001 wil de hele wereld een spoedcursus islam. Het liefst met smeuige verhalen over zielige vrouwen, steniging en dat soort excessen. Dat zijn de verhalen waarbij Europeanen en Amerikanen hun vingers aflikken. Onze vrouwen moeten dienen als bewijs van de barbaarsheid van onze mannen, om de superioriteitsgevoelens van het Westen op te krikken. Ik kom vaak voor seminars en conferenties in Europa en Amerika. In de etalages van boekhandels wemelt het van de boeken met gesluierde vrouwen op het omslag. Maar wat hebben wij aan dat sluierfetisjisme? Ik moet elke dag mijn hoofd breken over de opvang van honderden meiden. Ze zijn dakloos, verarmd en vaak verslaafd. Het is niet de hoofddoek die hen op straat doet belanden, maar de generatiekloof. de alsmaar toenemende welvaartsverschillen, de voortdenderende consumptiecultuur waar ze graag deel van uit willen maken, maar waar hun ouders het geld niet voor hebben. Het zijn derdewereldproblemen, met een veel te snel groeiende bevolking, een al te snelle modernisering en verstedelijking. Het zijn problemen die niet alleen voorbehouden zijn aan de islamitische Republiek of aan moslimlanden. Wilt u daarover een gesprek? Dan bent u van harte welkom! Maar ik heb sterk het vermoeden dat u, zoals negen van de tien anderen die uit Amerika of Europa naar hier afreizen, het vooral wilt hebben over de sharia en de achterstelling van vrouwen binnen de islamitische traditie of over de strenge islamitische zedenpolitie. Is daar niet al genoeg over geschreven? Hebben jullie lezers in het Westen nog niet genoeg van de dramaverhalen over de islamitische harem, de zielige moslima en de tirannieke vaders, broers en echtgenoten?

De hijab als verzetswapen, als bevrijdend alternatief voor jonge moslima’s: ‘Tussen onze aan huis gekluisterde moeders en de westers georienteerde modepoppen bood de hijab een derde weg: de mogelijkheid om volop in het publieke domein aanwezig te zijn zonder lustobject te zijn’, zegt Aineh. ‘Het islamisme bood een uitweg uit het dilemma waarin moderniteit en traditie verstrikt zaten. Het islamisme voorzag in een belangrijke taak voor ons vrouwen’.

Ja, onder de sharia is nog steeds sprake van een formeel vastgelegde ongelijkheid. Maar zoals Nekuee schrijft, het kraakt binnen Iran. ‘Het grote contrast tussen de formele, wettelijk vastgelegde ondergeschiktheid van de vrouw en de razendsnelle feitelijke emancipatie van de vrouw in het publieke domein, geeft veel onrust. De mannen wanen zich, gesteund door de wet, de heersers van het priveeleven, maar de slimme studente, de biljante werkneemster en de succesvolle journaliste nemen geen genoegen met zo’n man’.

De onbedoelde emancipatorische gevolgen van acht jaar oorlog. De mannen die naar het front werden gestuurd, de vrouwen die de boel draaiende moesten houden en die zich na de oorlog niet meer naar huis lieten sturen. Het vrijwilligersnetwerk van tijdens de oorlog werd de basis voor de zelforganisatie van vandaag. De ruggengraat van de Iraanse civil society is feminien.

De tegenstrijdigheden. Hoe het kon dat ayatollah Khomeini zo’n macht kreeg? Aan het eind van het boek geeft Nekuee daar antwoord op: ‘Khomeini stond voor een trots die de Iraniers, in hun Amerikaanse spijkerbroeken, stropdassen en minirokken, waren kwijtgeraakt. Hij stond voor een authenticiteit die zij met schuldgevoel en gedwongen door een van bovenaf opgelegde schijnmoderniteit achter zich hadden gelaten, maar waar zij voortdurende heimwee naar hadden. Hij wees een authentieke weg om modern te zijn: een republiek die islamitisch kon zijn. Dat dit een onwerkbare constructie is gebleken deed er op dat moment niet toe’.

Een land dat kraakt van binnen. Met ontembare vrouwen als Tante Vlinder. Met de lessen van Ostad Geradmand, en zijn wijze lessen over het typisch Perzische dat doordrong ook in de islam. De poezie. Lezen.