De koran

Overal ter wereld waar moslims leven, of dat nu in islamitische landen of in het Westen is, gaan zij uit van wat als de kern van de islam beschouwd kan worden. In die zin is er dus sprake van één islam, zegt Tariq Ramadan. Hij is het er dus niet mee eens dat er gesproken wordt over meerdere islams, zoals Beck doet. Wat niet wil zeggen dat er niet heel verschillende stromingen binnen de islam bestaan, en grote verschillen hoe de islam wordt gepraktiseerd in verschillende landen. Wel blijft een punt dat wanneer niet-moslims het hebben over ‘de islam’ ze het vaak niet hebben over die gemeenschappelijke kern die alle moslims delen, maar over een bepaalde stroming of een bepaalde uitingsvorm die kenmerkend wordt geacht voor de hele islam. Op de stromingen komen we in de volgende aflevering.

Die kern die voor alle moslims en alle stromingen geldt bestaat uit de vijf zuilen van de islam: de erkenning dat er maar één God is, en dat Mohammed zijn gezant, zijn boodschapper is, de sjahada, de geloofsbelijdenis. Tweede zuil: de salaat, het gebed, vijf keer per dag. Derde zuil: de zakaat, de religieuze belasting, geld dat afdragen wordt voor de armen. Vierde zuil: het vasten gedurende de maand Ramadan, dat gepaard moet gaan met reflectie en bezinning. Vijfde zuil: de bedevaart naar Mekka, de hadj, wanneer dat kan.

Naast deze vijf zuilen zijn er de geschriften, allereerst de koran en de soenna, die voor alle moslims centraal staan in het geloof. Soenna: dat is het totaal van alles wat Mohammed heeft gedaan of gezegd. Dat is neergelegd in de hadith, de individuele overleveringen van wat de Profeet gedaan of gezegd zou hebben. Daar komen we nog op.

De koran is voor niet-ingevoerde moslims geen makkelijk boek om te lezen, laat staan werkelijk te begrijpen. De soera’s, de hoofdstukken, die onderverdeeld zijn in verzen, staan niet in de oorspronkelijke volgorde waarin ze geopenbaard zijn. Dat is ook van belang voor wie de context wil begrijpen waarin de soera’s zijn geopenbaard, in de Mekkaanse periode, waarin de nieuwe moslims een minderheid waren, of in de periode waarin de Profeet met zijn volgelingen woonde in Medina. In de eerste periode vinden we meer aanwijzingen voor de relatie van de mens tot God, in de tweede periode meer aanwijzingen voor het maatschappelijk leven.

Oorspronkelijk werden de openbaringen mondeling doorgegeven. Het verhaal gaat dat Mohammed zelf niet kon schrijven. Pas later zijn de openbaringen opgeschreven en gebundeld.

Westerlingen willen de koran nog wel eens vergelijken met de bijbel, en Mohammed met Jezus. Die vergelijking klopt niet erg. Voor moslims is de koran het woord van God, de verpersoonlijking van God in de wereld. God spreekt in de koran in de ikvorm direct de mens aan. Het grootste deel van de bijbel daarentegen wordt niet gepresenteerd als het directe woord van God. Daarentegen zien de christenen Jezus als het mensgeworden woord van God, als zijn zoon, als de belichaming van God op aarde. De moslims zien Mohammed in de eerste plaats als mens, als degene die door God werd uitverkoren als boodschapper, als gezant, om de woorden door te geven. Je zou dus kunnen zeggen: vergelijk de koran met Jezus, vergelijk de bijbel met Mohammed als we kijken wat in de beide geloven het meest heilig is.

De taal van de koran is Arabisch. Lang is er van uit gegaan dat de koran onvertaalbaar zou zijn, omdat het dan niet meer de woorden van God zouden zijn. Maar het grootste deel van de moslimwereld is niet Arabisch, en de koran is inmiddels in vele talen vertaald, ook in meerdere verschillende versies in het Nederlands. Voor mensen die wel Arabisch spreken is het soms al moeilijk om te begrijpen wat bepaalde woorden destijds hebben betekent, in de vertaling komt er nog een extra moeilijkheid bij. Veel begrippen zijn voor meerdere uitleg vatbaar. Daar zullen we nog op terecht komen als het gaat om verschillende mogelijke interpretaties van kwesties die nu actueel zijn.

Een ander probleem met het lezen van de koran is dat er zo vaak losse citaten uitgehaald worden zonder te kijken naar de strekking van het hele verhaal, zonder de context van de tijd waarin juist die openbaringen voor de gelovigen van belang waren er bij te betrekken. Zo wordt dat bijvoorbeeld ook gedaan om te ‘bewijzen’ dat de islam vrouwonvriendelijk is en de koran onderdrukking van vrouwen legitimeert. Daar zijn, door verschillende lezingen en ook verschillende vertalingen ook verschillende visies op mogelijk. Dat vraagstuk zullen we nog een keer apart behandelen. Verder zou ik iedereen aan willen raden om eerst eens te proberen de koran als geheel een beetje te begrijpen, en zich bij de lezing te laten leiden door mensen die er langer op hebben gestudeerd.

Herman Beck geeft in zijn boekje Islam in hoofdlijnen een goede, beknopte inleiding op het onstaan van de koran en de betekenis ervan. Daar gaat Abdulwahid van Bommel dieper op in, in een boek dat samengesteld is voor niet-islamitische hulpverleners. Wankele waarden, levenskwesties van moslims belicht voor professionals. Abdulwahid van Bommel, in Nederland geboren, ging op zijn drieëntwtintigste over tot de islam en studeerde in Istanboel op een imanseminarie. Hij werkt als geestelijk verzorger, en geldt hier als een gezaghebbende stem in de uitleg van islam en koran. Ik kan dat boek erg aanraden.

(In het volgende stukje uitleg verwijzen de cijfers tussen haakjes naar de koran, het eerste cijfer naar de soera, de het tweede naar het vers). om een idee te geven:
het mensbeeld van de koran, schrijft Abdulwahid van Bommel, is in principe vriendelijk. Er is geen sprake van een erfzonde. Mensen worden niet slecht geboren. Mensen zijn feilbaar, ze zijn zwak, en dat is waarom God geen ziel zal belasten boven haar vermogen. (2:286, 6:152, 7:42, 23:62) De gelovige wordt zelfs aangemoedigd om tegemoet te komen aan het menselijk tekort en niet onbuigzaam te zijn tegenover mensen die fouten en vergissingen maken.
De islam moedigt de mens spiritueel en moreel eigenlijk alleen uit om zich te ontwikkelen naar vermogen, vanuit de eigen beperking contact te zoeken met Allah. Religie is niet bedoeld om moeilijk te zijn. Maak het andere mensen niet te moeilijk wordt er gezegd. Wees gematigd.
We hoeven ook niet te twijfelen aan Gods genade. ‘O mijn dienaren die tegen zichzelf hebben gezondigd, wanhoop niet aan de genade van Allah, voorzeker Allah vergeeft werkelijk alle zonden. Hij is de vergevingsgezinde, de genadevolle!’ (39:53)

De tijdgenoten van de profeet vroegen hem naar het begip ‘zonde’. Hij zei: ‘raadpleeg je hart. Rechtschapenheid is datgene waar je ziel en je hart zich rustig over voelen. En zonde is datgene wat je innerlijk onrustig maakt en wat je borst stokt, zelfs al hebben de mensen er herhaaldelijk een goed oordeel over gegeven’.

Abdulwahid van Bommel is niet alleen van mening dat het geoorloofd is de koran te interpreteren, en als het ware te vertalen naar ‘hier en nu’, maar gaat er van uit dat dat ook niet anders kan. Elke religie is ontstaan en ontwikkeld in een sociale werkelijkheid, ook de islam. Ook in de islam is er sprake geweest van een voortdurende wisselwerking met de tijd en de werkelijkheid.

Nergens in de koran wordt van mensen verwacht dat ze slaafs zullen volgen. De overgave aan God sluit eigen verantwoordelijkheid niet uit. Integendeel. Op veel plaatsen wordt aangedrongen op het gebruik van je eigen onderscheidingsvermogen, je eigen gezond verstand. Wanneer een moslim zegt, ik kan voor alle problemen een antwoord vinden in de koran, dan zegt dat niet dat het een handleiding is die voor elk probleempje de juiste oplossing geeft. Het gaat meer om het vinden van een morele grondhouding, van waaruit een betere keuze mogelijk is.

Eenieder heeft recht op overleg, op discussie, dus op vrije meningsuiting. Meningsverschillen zijn normaal, discussie dus ook. (4:59) ‘Denken ze dan niet na over de koran?’ (4:83) Op veel plaatsen in de koran worden we aangemoedigd om ons gezonde verstand te gebruiken ‘Zo zet Allah u zijn woorden uiteen opdat u tot nadenken zult komen’(2:266) En verder: (2:44, 2:73, 2:76, 2: 242) Keer op keer nodigt de koran uit om toch vooral de schepping van God goed te bekijken en te onderzoeken (7:185)

Discussieren, debatteren en verschillen van mening worden op wel vijf en twintig plaatsen genoemd. ‘Zult u uw verstand dan niet gebruiken? Kijk, u debatteert over zaken waarover u kennis heeft, waarom debatteert u dan ook over zaken waarvan u geen kennis heeft?’ (3:65-66) Daarbij wordt overigens geen verschil gemaakt tussen mannen en vrouwen. Rechtvaardigheid is een terugkerend thema in de koran. Ook vrouwen moet niet zwijgen wanneer haar onrecht wordt aangedaan. (58:1-5) De dialoog of het debat met andersdenkenden moet wel op een beschaafde manier worden gedaan (16: 125, 29:46) ‘Spreekt tot de mensen in goede woorden’ (2:83)

Ieder mens heeft recht op een rechtvaardige behandeling volgens de koran en hij heeft niet alleen het recht maar ook de plicht te protesteren tegen onrecht. ‘Het is Gods gebod de verantwoordelijkheid aan hen te geven die dat aankunnen en dat wanneer u tussen mensen richt (recht spreekt) u dat in rechtvaardigheid doet’. (4:58)
De koran richt zich tegen corruptie en klassejustitie.

De koran is geen tekst die van mensen uitsluitend vroomheid verwacht. De belangrijkste begrippen van de islamitische ethiek zijn er in terug te vinden: goedheid, rechtvaardigheid, gelijkheid, barmhartigheid, vrijheid, verantwoordelijkheid. Inplaats van de religie van de vijf zuilen, gebed, vasten, armengeld, bedevaart en geloofsgetuigenis, kunnen we de islam ook zien als de religie van drie zuilen, namelijk rechtvaardigheid, welzijn en sociale verbondenheid, zegt van Bommel.

De vraag is hoeveel ruimte de koran biedt voor eigen interpretatie in deze tijd, stelt van Bommel. In de afgelopen veertien eeuwen is er een enorme vracht aan uitleg, interpretaties en commentaar geschreven. Voor veel gelovigen is het respect voor de koran, die goddelijke en profetische tekst zo immens, en het ontzag voor de commentaren van de schriftgeleerden zo groot dat het bijna ongeoorloofd lijkt om nog zelf kritisch en onafhankelijk te lezen. Je gaat toch niet met God in discussie, is de gedachte. De angst kan groot zijn om niet authentiek islamitisch te zijn wanneer het gezonde verstand te veel wordt gebruikt. Hoe weet je dat je het goede doet?
Toch zijn er ook progressieve en liberale opvattingen die zeggen zich meer vanuit ‘de geest van de koran’ te laten leiden en inspireren, dan vanuit het letterlijk volgen van vele eeuwen schriftuitleg.

In de eeuwen van de vrije wetenschapsbeoefening in de moslimwereld waren er veel rivaliserende geleerden en groepen theologen en filosofen, met tegen elkaar indruisende meningen. Dat heeft ook bibliotheken aan interpretaties opgeleverd. Maar feitelijk komen veel mensen tot de ontdekking dat de originele, nog niet geïnterpreteerde tekst veel meer rijkdom en mogelijkheden biedt dan wat de exegeten en juristen er van hebben gemaakt. We zien dus nu, onder ‘moslims in het westen’ een beweging terug naar de ongeïnterpreteerde koran, stelt van Bommel. Ook Tariq Ramadan doet dat, waar de volgende aflevering over zal gaan. Het lijkt me belangrijk om alvast op te merken dat ’terug gaan naar de bron’ dus niet hetzelfde hoeft te zijn als ‘orthodoxie’ of ‘conservatisme’. Vaak is het tegendeel het geval. Het kan ook een manier zijn om conservatieve of patriarchale interpretaties die door schriftgeleerden door de eeuwen heen zijn vastgelegd af te schudden.

(Wankele waarden is uitgegeven door Forum, www.forum.nl)